1920 Bitwa Warszawska Gwarantem pokoju w Europie fot. Walki pod Warszawą, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Nowy europejski porządek po I wojnie światowej Przedłużająca się I wojna światowa wywołała kryzys trzech monarchii uczestniczących w XVIII wieku w rozbiorach Polski. Jeszcze w 1917 r. porażki na frontach, a także wrzenie polityczne w kraju, doprowadziły do Rewolucji Lutowej w Rosji i abdykacji cara Mikołaja II Romanowa. W październiku tego roku doszło do przewrotu bolszewickiego. Dał on początek wojnie domowej w Rosji. Jesienią 1918 r., wraz z klęskami militarnymi państw centralnych, doszło do rozpadu wielonarodowej monarchii austro-węgierskiej Habsburgów oraz odsunięcia od władzy cesarza Karola I Habsburga. W rezultacie wybuchła rewolucja w Niemczech, a cesarz Wilhelm II Hohenzollern abdykował w listopadzie 1918 r. Kryzys, a nawet częściowy rozpad trzech państw zaborczych umożliwił odbudowę niepodległej Polski. Powstały lub odbudowały państwowość inne kraje, od państw bałtyckich na północy, po region karpacko-naddunajski, a także Zakaukazie. Mapa Europy z granicami według traktatów pokojowych, wyd. Józef Bazewicz, 1920 r. / Polona/Biblioteka Narodowa Car Mikołaj II, 1915 r. Tsar Nicholas II; 1915. / Library of Congress Wilhelm II, ostatni cesarz Niemiec i król Prus, 1915 r. / Library of Congress Karol I Habsburg, ostatni władca Austro-Węgier. / Library of Congress Finlandia – droga do niepodległości Finlandia miała od początku XIX wieku status autonomicznego wielkiego księstwa, w unii personalnej z Rosją. W związku z kryzysem państwa rosyjskiego, 6 grudnia 1917 r. parlament fiński proklamował niepodległość. W styczniu 1918 r. wybuchła w Finlandii rewolucja, przy wsparciu militarnym bolszewickich wojsk rosyjskich. W 1918 r. w Finlandii toczyła się wojna domowa. Po początkowych sukcesach i opanowaniu południa kraju, siły „czerwonych” zostały pokonane przez fińskie wojska rządowe pod dowództwem gen. Carla Gustawa Mannerheima, wspierane przez niemiecki korpus ekspedycyjny. Konstytucja z 1919 r. wprowadzała republikańską formę rządów. Wojnę z Rosją zakończył traktat pokojowy w Tartu w 1920 r. Uznawał on przebieg granicy w Karelii i przyznawał Finlandii rejon Petsamo z dostępem do Morza Barentsa. Generał Carl Gustaw Mannerheim na paradzie z okazji zakończenia wojny, 16 maja 1918 r. / Sotamuseo, Helsinki Żołnierze Biało-Gwardziści w Helsinkach, w czasie I wojny światowej. / Det Kgl. Bibliotek, Kopenhaga Generał Carl Gustaw Mannerheim w Helsinkach, 1918 r. / Fundacja Książąt Lubomirskich Niemieckie oddziały schodzą ze statku w Finlandii, 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Oddziały niemieckie przechodzą wzdłuż linii kolejowej Hangø-Helsinki. / Det Kgl. Bibliotek, Kopenhaga Węgry – trudna droga do nowego państwa Kryzys monarchii Habsburgów nasilił na Węgrzech żądania niepodległościowe Chorwatów, Rumunów, Serbów i Słowaków. W październiku 1918 r. powstała w Budapeszcie Węgierska Rada Narodowa. Ustanowiono rząd premiera Michály’a Károlyia. Cesarz Karol I zrzekł się tronu, a 16 listopada 1918 r. proklamowano republikę. Żądania terytorialne Ententy do- prowadziły do radykalizacji społeczeństwa. 21 marca 1919 r. komuniści proklamowali Węgierską Republikę Rad. Trwały walki z wojskami czechosłowackimi i rumuńskimi. 16 listopada 1919 r. Budapeszt zajęły węgierskie wojska narodowe adm. Miklosa Horthy’ego. Wiosną 1920 r. parlament przywrócił monarchię. Traktatem w Trianon z tego samego roku Węgry były zmuszone zrzec się ponad 70 procent terytorium dawnego Królestwa, a 30 procent Węgrów znalazło się poza granicami nowego państwa. W okresie Bitwy Warszawskiej Węgry czynnie wsparły Polskę bronią i amunicją. Rozważa- no też wysłanie korpusu kawalerii, ale zabrakło możliwości przemarszu. Premier Mihály Károlyi. Budapeszt, 1918 r. / Fot. Keleti Fotó. Magyar Nemzeti Múzeum Jednostka kawalerii Węgierskiej Armii Czerwonej w czasach Republiki Radzieckiej. 1919 r. / Magyar Nemzeti Múzeum Proklamacja republiki przed parlamentem Węgier. Budapeszt, 16 listopada 1918 r. / Fot. Révész és Bíró. Magyar Nemzeti Múzeum Proklamacja republiki przed parlamentem Węgier. Flaga narodowa z portretem Lajosa Kossutha, Budapeszt, 16 listopada 1918 r. / Magyar Nemzeti Múzeum Béla Kun i oficerowie Węgierskiej Armii Czerwonej kontrolują oddziały. Budapeszt, 1 czerwca 1919 r. / Magyar Nemzeti Múzeum Miklós Horthy wkracza do Budapesztu, prowadząc armię narodową, 16 listopada 1919 r. / Fot. János Müllner. Magyar Nemzeti Múzeum Czechosłowacja – droga do niepodległości W trakcie I wojny światowej Czechy z Morawami stanowiły prowincje monarchii austriackiej, zaś Słowacja była częścią monarchii węgierskiej (Górne Węgry). Podczas wojny liberalni politycy czescy opowiedzieli się po stronie Ententy. W 1916 r. powstała w Paryżu reprezentacja polityczna Czechów i Słowaków: Czechosłowacka Rada Narodowa. We Francji, Włoszech i Rosji powstały czeskie legiony. Zawarta w maju 1918 r. w Pittsburghu w USA umowa czesko-słowacka ustaliła powstanie wspólnego państwa. 28 października 1918 r. w Pradze ogłoszono niepodległość Czechosłowacji, a 14 listopada powrócił z emigracji „ojciec niepodległości” – Tomáš Garrigue Masaryk, długoletni prezydent. W skład Republiki Czechosłowackiej weszły: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, Słowacja, Ukraina Zakarpacka, a w wyniku konfliktu z Polską Polską i inwazji Czechosłowackiej w styczniu 1919 r. zachodnia część Śląska Cieszyńskiego (Zaolzie), a ponadto część Spisza i Orawy. Podpisanie deklaracji niepodległości Czechosłowacji przez Tomasa Masaryka w Filadelfii, 26 października 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Tomas Masaryk. / Library of Congress Tomasz Masaryk ogłasza w Filadelfii niepodległość Czechosłowacji. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Powrót Tomasza Masaryka do Pragi ze Stanów Zjednoczonych, 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Posiedzenie parlamentu czechosłowackiego, 1 października 1919 r. / Library of Congress Litwa – droga do niepodległości Litwa wyszła z okresu zaborów z poczuciem odrębności narodowej i aspiracjami państwowymi. Od 1915 r. kraj był pod okupacją niemiecką. Dążenia Litwinów wyrażała Rada Na- rodowa (Taryba) pod przewodnictwem Antanasa Smetony. 16 lutego 1918 r. proklamowano, mimo zależności od Niemiec, niepodległość kraju. W opozycji do Taryby i jej rządu powstał Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański. Pod osłoną Armii Czerwonej powołano Litewsko-Białoruską Republikę Socjalistyczną. W 1919 r. wojska Taryby, przy wsparciu Niemców, pokonały komunistów, a w kwietniu 1919 r., po wyparciu bolszewików, do Wilna wkroczyły polskie oddziały. W 1920 r., w okresie zwycięstw Armii Czerwonej nad siłami polskimi, Rosjanie przekazali Wilno Litwinom. W październiku oddziały polskie gen. Lucjana Żeligowskiego, pozorując bunt, zajęły Wilno. Powstała Litwa Środkowa (z Wilnem), w 1922 r. wcielona do Polski. Kwestia Wilna – historycznej stolicy Litwy, ale z przewagą ludności polskiej – pozostała powodem napiętych relacji polsko-litewskich. Pierwszy prezydent Litwy Antanas Smetona z żoną Sofiją przy wejściu do pałacu prezydenckiego. Kowno, kwiecień 1919 r. - maj 1920 r. / Lietuvos nacionalinis muziejus Armia niemiecka wycofuje się z Kowna, 11 lipca 1919 r. / Lietuvos nacionalinis muziejus Litewscy żołnierze w pierwszym pociągu pancernym Gediminas,1920 r. / Lietuvos nacionalinis muziejus Wybory do Sejmu Konstytucyjnego. Alytus, 14-15 kwietnia 1920 r. / Lietuvos nacionalinis muziejus Łotwa – droga do niepodległości Ziemie łotewskie od XVIII w. wchodziły w skład Rosji. W czasie I wojny światowej część Łotwy zajęli Niemcy. Po Rewolucji Lutowej w Rosji na terenach wolnych od Niemców powstawały rady delegatów robotniczych i żołnierskich. W latach 1917-1918 cała Łotwa znalazła się pod okupacją niemiecką. Powstała Rada Ludowa, która utworzyła rząd premiera Kārlisa Ulmanisa. 18 listopada 1918 r. Łotwa proklamowała niepodległość. Przeciwnikami Rady Ludowej byli łotewscy komuniści. Ich oddziały opanowały część kraju. W grudniu 1918 r. powstał komunistyczny rząd, który ogłosił Łotwę republiką bolszewicką. Upadła ona wskutek ofensywy wojsk niemieckich, a do władzy powrócił rząd Ulmanisa. W listopadzie 1919 r. siły niemieckie zostały pokonane przez armię łotewską i opuściły Rygę. Wojska bolszewickie zajmujące jeszcze Łatgalię zostały pokonane przez oddziały łotewskie i polskie w czasie bitew o Dyneburg, rozegranych zimą 1919- 1920 r. Umożliwiło to utrwalenie łotewskiej niepodległości. Zgromadzenie w fabryce Dzuta w Rydze, 1 maja 1917. / Latvijas Kara muzejs Łotwa w 1919 r., rys. Ansis Cirulis. / Latvijas Nacionālais vēstures muzejs Janis Cakste, pierwszy prezydent Łotwy. / Latvijas Kara muzejs Janis Balodis – generał dowodzący armią łotewską w czasie wojny łotewsko--bolszewickiej, późniejszy minister spraw wojskowych i wicepremier Łotwy. / Latvijas Kara muzejs Sesja założycielska Łotewskiej Rady Ludowej, proklamacja Republiki Łotewskiej, 1918 r. / Latvijas Nacionālais vēstures muzejs Estonia – droga do niepodległości W Cesarstwie Rosyjskim tożsamość narodowa Estończyków wykuwała się w oporze przeciwko germanizacji i rusyfikacji. Ważnym wydarzeniem była Rewolucja Lutowa, w wyniku której Estonia uzyskała autonomię i powołano tymczasowy rząd Konstantina Pätsa. Po przewrocie bolszewickim estońska polityka przeszła do podziemia i na arenę międzynarodową. W roku 1918 kraj okupowały wojska niemieckie. 24 lutego 1918 r., wykorzystując sytuację, proklamowano niepodległość kraju. Nie zmieniło to trudnego położenia ruchu niepodległościowego, który stawiał czoło Niemcom, bolszewikom i „białym” Rosjanom. W listopadzie 1918 r. Niemcy uznali rząd estoński. W listopadzie i grudniu Armia Czerwona zajęła większość terytorium kraju, jednak armia estońska, pod dowództwem gen. Johana Laidonera – wspierana przez flotę brytyjską – do lutego 1919 r. wyzwoliła całą Estonię. Państwo potwierdziło swe prawo do niepodległości, podpisując w Tartu traktat pokojowy z Rosyjską FSRR. Estoński Komitet Ratunkowy, 1918 r. / Rahvusarhiiv, Tartu Posterunek straży granicznej zbudowany w czasie okupacji niemieckiej. / Rahvusarhiiv, Tartu Generał dywizji Johan Laidoner, głównodowodzący siłami zbrojnymi, po przybyciu do Pskowa. / Rahvusarhiiv, Tartu Członkowie rządu Republiki Estonii, 12 grudnia 1918 r. / Rahvusarhiiv, Tartu Konstantin Päts przemawiający na paradzie z okazji pierwszej rocznicy powstania Republiki Estońskiej na placu Petera w Talinie. / Rahvusarhiiv, Tartu Jaan Poska podpisuje traktat pokojowy. / Rahvusarhiiv, Tartu Rząd Republiki Estonii pod przewodnictwem prezydenta państwa Konstantina Pätsa. / Rahvusarhiiv, Tartu Proklamacja niepodległości, 24 lutego 1918 r., obraz pędzla Maximiliana Maksolly’ego. / Eesti Panga Muuseum, Talin Rumunia – droga do niepodległości W sierpniu 1916 r. Królestwo Rumunii przystąpiło do I wojny światowej po stronie Ententy. Po sukcesach przyszły porażki, w następstwie czego większość kraju była okupowana. Koniec wojny ustalił status Rumunii jako kraju zwycięskiej koalicji. Nowe granice określiły traktaty pokojowe: w Saint-Germain-en-Laye (1919), Neuilly-sur-Seine (1919) i Trianon (1920). Do Rumunii przyłączone zostały: Siedmiogród (Transylwania), wschodni Banat, Besarabia i Bukowina, dzięki czemu obszar państwa zwiększył się ponad dwukrotnie. Zwiększeniu uległa też liczba ludności (Rumunów i mniejszości, głównie Węgrów, Niemców i Ukraińców). Rumunia prowadziła politykę profrancuską. System sojuszy regionalnych miał zabezpieczyć kraj przed rewizjonizmem węgierskim i rosyjskim. W 1921 r. Polskę i Rumunię połączył sojusz polityczno-wojskowy, będący zabezpieczeniem przez zagrożeniem ze wschodu. Ferdynand I, król Rumunii, ok. 1920 r. / Library of Congress Naczelnik Państwa Józef Piłsudski (z prawej) w rozmowie z królem Rumunii Ferdynandem I, wrzesień 1922 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Maria, królowa Rumunii. Maria / Library of Congress Kaiser i król Rumunii Ferdynand I dyskutują nad mapą, plakat Central Committee for National Patriotic Organisations. / Library of Congress Rumuńscy żołnierze w czasie I wojny światowej. / Library of Congress Walki II Brygady na froncie wschodnim w Bukowinie - działania wojenne w Rarańczy: żołnierze w okopach w Besarabii, 1915 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Ukraina – droga do niepodległości Rewolucja w Rosji uaktywniła środowiska niepodległościowe na Ukrainie. W marcu utworzono Centralną Radę Ukrainy. W styczniu 1918 r. ogłosiła ona powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR). W kwietniu powstał ośrodek władzy gen. Pawła Skoropadskiego, tzw. Hetmanat, który był wspierany przez Niemcy i istniał do ich klęski. W listopadzie 1918 r. w UNR powołano Dyrektoriat, mający kierować walką wyzwoleńczą. Działania na Ukrainie prowadziła Armia Czerwona, a kraj był polem walk również dla wojsk ukraińskich, „białych” wojsk gen. Antona Denikina, atamana Nestora Machno i obcych interwentów. W październiku 1918 r. powstała Zachodnioukraińska Republika Ludowa, ale jej siły zostały wyparte przez Wojsko Polskie za rzekę Zbrucz (1919). Nie powiodła się wyprawa wojsk UNR, w sojuszu z Polską, na Kijów wiosną 1920 r. Zawarty 18 marca 1921 r. pokój ryski przekreślał nadzieje na niepodległą Ukrainę. W ZSRR istniała Ukraińska SRR ze stolicą w Charkowie, a od 1934 r. w Kijowie. Negocjacje pokoju ryskiego. / Illustration, Musée de l’Armée Ukraińskiej Centralnej Rady – deklaracja niepodległości Ukrainy, 9 stycznia 1918 r. / Wikipedia Wręczenie flagi 6 Dywizji Strzelców Siczowych Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej przez Naczelnego Atamana Armii URL Symona Petlurę. Berdyczów, 21 kwietnia 1920 roku. / Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej IV Uniwersał Ukraińskiej Centralnej Rady – deklaracja niepodległości Ukrainy, 9 stycznia 1918 r. / Wikipedia Uroczysta manifestacja z okazji proklamacji Aktu Zjednoczenia Ukraińskiej Republiki Ludowej i Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej na placu Sofijskim w Kijowie. 22 stycznia 1919 roku. / Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej Symon Petlura jako Naczelny Ataman Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej podczas przejazdu ulicami Kijowa, prawdopodobnie 19 grudnia 1918 roku. / Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu Gruzja – droga do niepodległości Gruzja była od początku XIX wieku częścią Imperium Rosyjskiego. Pod wpływem wydarzeń w Rosji, w marcu 1918 r. Sejm Zakaukaski ogłosił powstanie Federacyjnej Republiki Zakaukazia. Jednak w maju doszło do jej podziału na Gruzję, Armenię i Azerbejdżan. 26 maja 1918 r. ogłoszono niepodległość Gruzji. Po ataku ze strony Turków państwo utraciło część terytorium. W drugiej połowie 1918 r. kraj okupowali Niemcy, a po nich siły brytyjskie. Klęską zakończyły się próby bolszewików przejęcia władzy w 1919 r. W efekcie Rosyjska FSRR zawarła w 1920 r. traktat pokojowy z Gruzją. Kraj opuściły wojska brytyjskie. Po opanowaniu przez Armię Czerwoną Armenii i Azerbejdżanu w lutym 1921 r. gruzińscy bolszewicy powołali rząd rewolucyjny, a Armia Czerwona najechała kraj. Powstała Zakaukaska FSRR, a w niej Gruzińska SRR. W 1924 r. stłumiono gruzińskie powstanie. Uchodźcy utworzyli ośrodki gruzińskiej diaspory. Część wojskowych rozpoczęła służbę w Wojsku Polskim jako oficerowie kontraktowi. Posiedzenie plenarne Zgromadzenia Konstytucyjnego Pierwszej Demokratycznej Republiki Gruzji. Pałac Rządowy w Tbilisi. / Library of Congress Budynek pierwszego przedstawicielstwa Gruzji w Polsce. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Akt Niepodległości Gruzji. Armenia – droga do niepodległości W 1914 r. ziemie historycznej Armenii były podzielone głównie pomiędzy Turcję a Rosję. Po wybuchu I wojny światowej pomoc udzielona przez część Ormian armii rosyjskiej posłużyła za pretekst do eksterminacji Ormian w Turcji w 1915 r. Rewolucja Lutowa dała początek politycznej emancypacji Ormian w Rosji. W roku 1918 powstała niepodległa Demokratyczna Republika Armenii pod rządami partii Dasznaków, podczas gdy większość terytorium okupowały wojska tureckie. Traktat w Sèvres z 1920 r. przyznawał Armenii duże obszary na Wyżynie Armeńskiej. Próba ich przejęcia zakończyła się utratą części kraju po inwazji Turcji Mustafy Kemala, późniejszego Atatürka, korzystającej z pomocy Rosji bolszewickiej. Tego samego roku w Armenii wybuchło powstanie komunistyczne, które, przy wsparciu Armii Czerwonej, obaliło demokratyczny rząd Armenii i dało to początek Armeńskiej SRR. Traktat między Rosją bolszewicką a Turcją z 1921 r. przy- znawał Turcji m.in. Kars oraz symbol Armenii – górę Ararat. Armeńscy uchodźcy, październik 1918 r. / Library of Congress Żołnierze ormiańscy prowadzący grupę jeńców, dezerterów z armii ormiańskiej, 1 października 1919 r. / Library of Congress Rząd Republiki Armenii, od lewej: Avelik Sahakian, Aleksander Khatisian, generał Christophor Araratow, Nikol Aghpalin, A. Gulkandanian, S. Araradian, 1 października 1919 r. / Library of Congress Parada 500 ormiańskich weteranów wojny światowej, w Waszyngtonie, 14 kwietnia 1920 r. / Library of Congress Uchodźcy ormiańscy z dobytkiem na plaży Morza Czarnego, Novorossiysk, Rosja, 1920 r. / Library of Congress Odzyskanie niepodległości przez Polskę Jesienią 1918 r., po 123 latach niewoli, Polska odzyskała niepodległość. Już w końcu października wyzwolił się zabór austriacki. 7 listopada powstał rząd lubelski Ignacego Daszyńskiego. Na obszarze dawnego zaboru rosyjskiego ważnym ośrodkiem polskiej władzy była Warszawa. Rewolucja w Berlinie sprawiła, że niemiecki reżim okupacyjny słabł z dnia na dzień. 10 listopada, z więzienia w Magdeburgu, powrócił do Warszawy brygadier Józef Piłsudski, aby następnego dnia przejąć z rąk Rady Regencyjnej pełnię władzy wojskowej, a w trzy dni później również cywilnej. Na ulicach trwało rozbrajanie żołnierzy niemieckich. 16 listopada Piłsudski notyfikował rządom obcym odrodzenie Państwa Polskiego. Złożyły się na to wysiłki Polaków, bez względu na barwy partyjne. Ten wspólny trud pozwolił na umocnienie niepodległości państwa, a zwłaszcza odparcie śmiertelnego zagrożenia, jakim była inwazja bolszewicka latem 1920 r. Członkowie Rady regencyjnej: książę Zdzisław Lubomirski, arcybiskup Aleksander Kakowski i hrabia Józef Ostrowski przed intromisją, 27 października 1917 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Rozbrajanie Niemców w Warszawie - warta studentów. W głębi widoczni rozbrojeni żołnierze niemieccy, listopad 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Powitanie Józefa Piłsudskiego na Dworcu Wiedeńskim w Warszawie po przybyciu z Krakowa, grudzień 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Domek Magdeburski, w którym był więziony Józef Piłsudski. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Józef Piłsudski, 1918 r. / Polona/Biblioteka Narodowa Ignacy Daszyński. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Walki o Lwów Rozpad Austro-Węgier stał się zarzewiem walk o ziemie z ludnością mieszaną. Jeden z takich konfliktów dotyczył Galicji Wschodniej ze Lwowem, do których aspirowali zarówno Polacy, jak i Ukraińcy. Rankiem 1 listopada 1918 r. oddziały ukraińskie z zaskoczenia zajęły we Lwowie główne obiekty o znaczeniu wojskowym. Polacy, stanowiący najliczniejszą grupę narodowościową w mieście, stanęli do walki. Starcia rozpoczęły się przed kościołem św. Elżbiety, a pierwszą redutą obrońców stała się szkoła im. Sienkiewicza. Obroną Lwowa dowodził kpt. Czesław Mączyński. W walkach zasłynęli młodociani obrońcy nazwani później Lwowskimi Orlętami. Losy walki o miasto rozstrzygnęło przybycie pod koniec listopa- da 1918 r. polskiej odsieczy, dowodzonej przez ppłk. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego. Wojska ukraińskie wycofały się ze Lwowa, ale jeszcze do marca 1919 r. trzymały miasto w pierścieniu oblężenia. Grupa walczących w placówce przy ul. Matejki, 18 listopada 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Budynek we Lwowie, zniszczony podczas walk, listopad 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Józef Piłsudski podczas rozmowy z oficerami na froncie pod Lwowem. Widoczni również gen. Józef Leśniewski, płk. Czesław Mączyński, 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Młodzi waleczni obrońcy III-odcinka. / Biblioteka Śląska Polski improwizowany samochód pancerny „Józef Piłsudski” na jednej z ulic w czasie walk obronnych, listopad 1918 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe III. Batalion I Pułku Strzelców Lwowskich odpoczywa w czasie marszu. / Biblioteka Śląska Powstanie Wielkopolskie Powstanie Wielkopolskie było następstwem utrzymywania się na ziemiach zaboru pruskiego władz zaborczych, mimo klęski Niemiec w I wojnie światowej. Ze względu na brak większych ustępstw politycznych ze strony niemieckiej, po stronie polskiej nasiliły się konspiracyjne przygotowania wojskowe. Po przybyciu do Poznania znanego pianisty i działacza narodowego, Ignacego Jana Paderewskiego, 27 grudnia 1918 r. doszło do spontanicznego wybuchu walk. Na czele powstania stanął Komisariat Naczelnej Rady Ludowej. Dowódcą wojsk powstańczych był mjr Stanisław Taczak, a po nim gen. Józef Dowbor-Muśnicki. W wyniku walk większość Wielkopolski znalazła się pod kontrolą wojsk powstańczych. Zawarty w Trewirze w lutym 1919 r. układ rozejmowy uznawał istniejące status quo. Jego potwierdzenie przyniosły decyzje Konferencji Paryskiej. W walkach powstańczych poległo około 2 tysięcy Polaków, a 6 tysięcy odniosło rany. Zaprzysiężenie dowódców Obrony Krajowej, 23 stycznia 1919 r. / Fot. Kazimierz Greger. Wielkopolskie Muzeum Niepodległości Wbijanie gwoździa w sztandar przez majora Wojtkiewicza, Chodzież, 1 marca 1920 r. / Wielkopolskie Muzeum Niepodległości Generał Charles Dupont dokonuje przeglądu wojsk na placu Wolności w Poznaniu, 23 lutego 1919 r. / Fot. Kazimierz Greger. Wielkopolskie Muzeum Niepodległości Przyjazd Ignacego Paderewskiego do Warszawy. / Wielkopolskie Muzeum Niepodległości Defilada przed Misją Koalicyjną, 2 marca 1919 r. / Fot. Kazimierz Greger. Wielkopolskie Muzeum Niepodległości Misja Koalicyjna w Poznaniu, 2 marca 1919 r. / Fot. Kazimierz Greger. Wielkopolskie Muzeum Niepodległości Armia generała Hallera Powstała w 1917 r. Armia Polska we Francji, nazywana też Armią gen. Józefa Hallera lub Armią Błękitną, była spadkobierczynią tradycji polskiego Oddziału Bajończyków, istniejącego w wojsku Francuskim w latach 1914-1915. Początek Armii dał dekret prezydenta Francji Raimonda Poincarégo z 4 czerwca 1917 r. Polityczne zwierzchnictwo nad Armią sprawował Komitet Narodowy Polski. W skład Armii weszły tysiące Polaków z USA, Kanady, Brazylii, z obozów jenieckich we Włoszech, Francji i Wielkiej Brytanii, z jednostek rosyjskich we Francji, a nawet z Chin. Oddziały Armii Polskiej, począwszy od czerwca 1918 r., walczyły z Niemcami. W październiku naczelnym wodzem Armii został, przybyły z Rosji, gen. Józef Haller. Od kwietnia następnego roku oddziały Armii Polskiej w liczbie około 70 tysięcy żołnierzy, nowocześnie wyposażonych, posiadających m.in. w 90 samolotów i 120 czołgów, przybywały do Polski, włączając się do walk o granice Rzeczypospolitej. Żołnierze Armii Polskiej we Francji w obozie Sillé-le-Guillaume. / Établissement de Communication et de Production Audiovisuelle de la Défense Świetlica w obozie w Sillé-le-Guillaume, sierpień 1918 r. / Établissement de Communication et de Production Audiovisuelle de la Défense Żołnierze ze sztandarem zaprojektowanym przez Ksawerego Dunikowskiego. / Établissement de Communication et de Production Audiovisuelle de la Défense Powitanie Armii Polskiej w ojczyźnie, kwiecień 1919 r. / Biblioteka Narodowa/Polona. Generał Józef Haller składa przysięgę jako naczelny wódz Armii Polskiej we Francji. / Établissement de Communication et de Production Audiovisuelle de la Défense Powitanie Józefa Hallera w Warszawie, 1919 r. / Illustration / Musée de l’Armée. Konferencja paryska i traktat wersalski Ustalenie zasad porządku międzynarodowego po I wojnie światowej było zadaniem Konferencji Pokojowej w Paryżu. Decydującą rolę odgrywało na niej pięć mocarstw: USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia. Państwa zwy- ciężone zostały dopuszczone dopiero w dalszej fazie obrad. W konferencji nie uczestniczyła Rosja bolszewicka. Polskę reprezentowała delegacja z Ignacym Janem Paderewskim i Romanem Dmowskim na czele. Dziełem konferencji był Traktat Wersalski, podpisany 28 czerwca 1919 r. w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego, tej samej, gdzie w 1871 r. proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Ustalono powstanie Ligi Narodów. Traktat określał kwestie zwrotu przez Niemcy szeregu terytoriów w Europie, w tym na ziemiach polskich, oraz w koloniach. Ponadto kraj ten dotyczyły ograniczenia w zakresie liczebności wojska oraz obowiązek spłaty reparacji. W zniszczeniu systemu wersalskiego kluczowe znaczenie miały dążenia rewanżystowskie Rzeszy Niemieckiej i współudział ZSRR, zwłaszcza w latach 1939-1940. Prezydent Francji Raymond Poincaré wygłaszając przemówienie inauguracyjne na konferencji pokojowej w Paryżu w Salon de l’Horloge, w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Francji, 18 stycznia 1919 r. / Library of Congress Ignacy Paderewski. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Przedstawiciele państw Ententy po podpisaniu traktatu. Na pierwszym planie widoczni m.in.: prezydent USA Thomas Woodrow Wilson (1. z lewej), premier Francji Georges Clemenceau (w środku), minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Arthur James Balfour (2. z prawej), Paryż 28 czerwca 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Spotkanie Rady Czterech po podpisaniu traktatu. Widoczni od prawej: prezydent USA Thomas Woodrow Wilson, premier Francji Georges Clemenceau, premier Włoch Wittorio Orlando, premier Anglii George David Lloyd, Paryż 28 czerwca 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Roman Dmowski / Narodowe Archiwum Cyfrowe Francuska Misja Wojskowa w Polsce Umowę, na podstawie której powołano Francuską Misję Wojskową w Polsce, zawarto 25 kwietnia 1919 r., jako rezultat ustaleń przyjętych jeszcze w styczniu i lutym tego roku. Kilkuset oficerów tworzących misję przybyło do Polski wraz z wojskami armii gen. Hallera. Zadania Misji koncentrowały się na kilku głównych polach. Najważniejsza była współpraca z Rządem Rzeczypospolitej w zakresie formowania i wyszkolenia armii, tworzenia regulaminów i procedur jej działania. Ponadto działalność Misji obejmowała pomoc w tworzeniu władz wojskowych, jak i w zakresie ustalenia właściwej struktury sił zbrojnych. Nie do przecenienia jest znaczenie tego wsparcia, zwłaszcza w kontekście braków w wyszkoleniu części polskiej kadry oficerskiej, jak i trudnego położenia Rzeczypospolitej między bolszewicką Rosją a Niemcami. Stanowisko szefa Misji sprawowali w pierwszym okresie jej istnienia generałowie: Paul Henrys (1919-1920), Henri Niessel (1920-1921) oraz Charles Dupont (1921-1926). Pułkownik Louis Faury, szef biura wyszkolenia Misji. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Podpułkownik Happe prowadzi zajęcia w kreślarni Wyższej Szkoły Wojennej. / Wojskowe Biuro Historyczne Francuski oficer (ppłk. Béreaud?) prowadzi zajęcia na przykładzie wojny francusko-pruskiej 1870-1871, w towarzystwie tłumacza. / Wojskowe Biuro Historyczne Józef Piłsudski i generał Paul Henrys w trakcie wizyty w szkole wojskowej w Dęblinie, 10 czerwca 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Oficerowie i ich francuscy profesorowie podczas opracowania zadań taktycznych, w zaadaptowanym wagonie kolejowym. / Wojskowe Biuro Historyczne Francuska Misja Wojskowa w Polsce Realizację podstawowych zadań Francuskiej Misji Wojskowej zapewniał jej Oddział II. Jego kompetencje obejmowały doradztwo techniczne i pomoc w kwestiach wojskowych dla Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Oddział II Misji dzielił się na sekcje, obejmujące m.in.: studia wojskowe, studia polityczne i propagandę, służbę informacyjną i prasę. Ponadto obiektem zainteresowania Misji były zagadnienia związane z aktywnością Armii Czerwonej, a także szyfrowania. Francuska Misja Wojskowa odegrała istotną rolę w okresie wojny polsko-bolszewickiej, oferując realne wsparcie, nie tylko w walce ale i wyposażeniu polskich oddziałów. Jej oficerowie sporządzali m.in. szkice sytuacyjne, charakteryzujące sytuację na froncie. Misja raportowała np. zmiany w położeniu Armii Czerwonej po Bitwie Warszawskiej. Funkcjonowanie Misji przyczyniło się do kształtowania przyjaznych relacji między armiami i narodami Polski oraz Francji. Dało to mocną podstawę pod sojusz polityczno-wojskowy obu krajów, zawarty w 1921 r. Grupa lotników przy francuskim samolocie Caudron G2, 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Haller i oficerowie francuscy z oddziałem 3. Dywizji Strzelców Armii Polskiej we Francji, 19 lipca 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Józef Piłsudski z generałem Paulem Henrysem w otoczeniu oficerów. Za Naczelnikiem stoi gen. Kazimierz Sosnkowski, 19 marca 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Narada w czasie walk. Widoczni m.in. Naczelny Wódz Józef Piłsudski, generał Paul Henrys, generał Edward Rydz-Śmigły, wiosna 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Walki i tymczasowy pokój na froncie lwowskim Wyparcie wojsk ukraińskich ze Lwowa w końcu listopada 1918 r. nie zakończyło walk na spornym obszarze Galicji Wschodniej. Zacięte walki z siłami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej trwały już na przełomie listopada i grudnia 1918 r., między innymi w rejonie Chyrowa. Trwał napór sił ukraińskich na Lwów. Miasto było blokowane i ostrzeliwane ogniem artylerii. Przedłużeniem frontu galicyjskiego był front wołyński. Na przełomie stycznia i lutego 1919 r. wojska polskie opanowały tam Włodzimierz Wołyński i Kowel. W drugiej połowie stycznia 1919 r., po okresie zaciętych walk, na froncie w Galicji Wschodniej zaznaczył się zastój. Trwał przejściowy rozejm wymuszony mediacją państw Ententy, będący m. in. rezultatem antybolszewickiej polityki aliantów i sprzyjaniu „białej” Rosji. Wojskami polskimi na froncie w Galicji Wschodniej dowodzili gen. Tadeusz Rozwadowski, a po nim gen. Wacław Iwaszkiewicz. Wręczenie gen. Wacławowi Iwaszkiewiczowi historycznej szabli z od mieszkańców Lwowa, jako wyrazu wdzięczności za oswobodzenie miasta, 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Żołnierze Legionów Polskich na Wołyniu, 16 czerwca 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Dekoracja Krzyżem Wojennym Virtuti Militari obrońców Lwowa przez generała Rozwadowskiego. / Biblioteka Śląska Komitet odnowienia kościoła św. Elżbiety w ruinach kościoła. / Biblioteka Śląska Generał Rozwadowski przemawia do wyróżnionych. General Rozwadowski addresses decorated soldiers. / Biblioteka Śląska Ofensywa na Wileńszczyźnie i w Galicji Wschodniej Po wycofywaniu się sił niemieckich, na ziemie litewsko-białoruskie wkroczyły wojska bolszewickie. Obalony został rząd niepodległej Białorusi. Po opanowaniu Wilna proklamowano Litewsko-Białoruską SRR. W lutym 1919 r. wojska polskiego Frontu Litewsko-Białoruskiego rozpoczęły kontrofensywę. Na początku marca opanowano Słonim i Pińsk, a w kwietniu 1919 r. oddziały polskie wkroczyły do Wilna. W marcu 1919 r. Polacy odparli ofensywę ukraińską na Lwów i odrzucili wojska Ukraińskiej Armii Halickiej spod miasta. Przełom nastąpił w maju, kiedy wojska polskie, wsparte oddziałami Armii Polskiej z Francji, rozpoczęły ofensywę. Na Pokuciu przeciwko siłom ukraińskim walczyły także oddziały rumuńskie. Do połowy lipca wojska polskie zajęły cały obszar aż po Zbrucz. W listopadzie 1919 r. Ententa przyznała Polsce na 25 lat mandat nad Galicją Wschodnią. Dopiero z czasem status ten zastąpiło uznanie suwerenności II RP nad tym obszarem. Odezwa Józefa Piłsudskiego „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”, wydana 22 kwietnia 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Generał Lucjan Żeligowski po wkroczeniu wojsk polskich do Wilna, 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Odezwa gen. Edwarda Rydza-Śmigłego do obywateli Wilna z okazji wkroczenia wojsko polskich do miasta, 21 kwietnia 1919 r./ Narodowe Archiwum Cyfrowe Przegląd wojsk polskich na rynku w Mińsku Litewskim przez genenala Henrysa przed wyprawą kijowską, marzec 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Komisja Ligi Narodów w koszarach pułku, podczas wkroczenia wojsk polskich do Wilna. Widoczni m.in. generał Lucjan Żeligowski, komendant miasta major Stanisław Bobiatyński, dowódca pułku podpułkownik Jerzy Wołkowicki, 1919 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Generał Henrys i polscy oficerowie podczas hymnu na dworcu w Mińsku Litewskim, marzec 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Powstania Śląskie Konferencja Paryska 1919 r. nie rozstrzygnęła przynależności Górnego Śląska. Zakładano przeprowadzenie tam plebiscytu. Odpowiedzią śląskich Polaków stało się ogłoszenie strajku, po czym 17 sierpnia 1919 r. wybuchło I Powstanie Śląskie, które zostało szybko stłumione. Po wycofaniu wojsk niemieckich i przybyciu na Górny Śląsk oddziałów alianckich rozpoczęto przygotowania do plebiscytu. W napiętej atmosferze doszło do wybuchu 19/20 sierpnia 1920 r. II Powstania Śląskiego. Doprowadziło ono do opanowania 9 powiatów, a po tygodniu powstanie wygasło. 20 marca 1921 r. odbył się plebiscyt. Wskutek dopuszczenia doń osób spoza Śląska, ale tam urodzonych, w większości Niemców, za Polską opowiedziało się tylko 40,3 proc. wyborców. Wskutek nieko- rzystnego dla Polski podziału Śląska, w nocy z 2/3 maja 1921 r. wybuchło zwycięskie III Powstanie Śląskie. W jego wyniku Polska otrzymała 29 proc. obszaru, w tym tereny cenne gospodarczo, a także 46 proc. ludności obszaru plebiscytowego. Ceremonia podpisania protokołu przejęcia przez władze polskie powiatu katowickiego w obecności alianckich kontrolerów powiatowych Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku i przedstawicieli władz Górnego Śląska po zakończeniu podziału ziem górnośląskich między Polską a Niemcami. Katowice, 19 czerwca 1922 r. / Fot. Stefan Pierzchalski. Muzeum Śląskie w Katowicach Posterunek francuski w Katowicach. Widoczny czołg francuski Renault FT-17 otoczony tłumem gapiów, 1921 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Józef Rymer, pierwszy wojewoda śląski, podpisuje akt przekazania powiatu rybnickiego państwu polskiemu po zakończeniu podziału ziem górnośląskich między Polską a Niemcami, 3 lipca 1922 r. Przyglądają się kontrolerzy powiatowi Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku – Włoch pułkownik Demetrio Asinari di Bernezzo i jego zastępca, francuski kapitan Lalanne. / Fot. Stefan Pierzchalski. Muzeum Śląskie w Katowicach III powstanie śląskie - pododdział powstańczy w Rybniku. Widoczni ochotnicy z karabinami, 1921. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Sporządzanie list głosujących i kart do głosowania w czasie plebiscytu na Śląsku, 1921 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Mapa w wynikiem głosowania plebiscytu na Górnym Śląsku, 1921 r. / Muzeum Śląskie w Katowicach Bitwy o Dyneburg W sierpniu 1919 r., po walkach na Białorusi, wojska polskie dowodzone przez gen. Edwarda Śmigłego-Rydza rozpoczęły działania w kierunku dorzecza Dźwiny. Na przeszkodzie była obsadzona przez Armię Czerwoną twierdza i węzeł komunikacyjny w Dyneburgu, głównym mieście Łatgalii, w dawnych Polskich Inflantach. 27 września 1919 r. do ataku ruszyła 1 Dywizja Piechoty Legionów, wspierana przez dwadzieścia francuskich czołgów. W dwudniowym boju Polacy opanowali Dyneburg, tracąc blisko 300 zabitych i rannych. Czołg francuski Renault FT – 17 pod Dyneburgiem, 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Widok na miasto Dyneburg, styczeń 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Budowa mostu pontonowego przez oddziały techniczne 1 Dywizji Legionów na Dźwinie pod Dyneburgiem, 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Wojsko Polskie na Łotwie podczas operacji „Zima”, styczeń 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Edward Śmigły-Rydz w towarzystwie oficera. w oddali widoczna panorama Dyneburga, styczeń 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bitwy o Dyneburg W grudniu 1919 r. rząd Łotwy wystąpił do Polski z prośbą o pomoc w wyzwoleniu Łatgalii. Józef Piłsudski powierzył zadanie gen. Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi. Do „Akcji Zima” wyznaczono 30 tys. żołnierzy polskich i 10 tys. łotewskich. Walki z Armią Czerwoną toczyły się przy temperaturach do minus 30 stopni Celciusza. 3 stycznia 1920 r. Dyneburg został zdobyty, a do lutego wyzwolono całą Łatgalię. Braterstwo broni stało się fundamentem dobrosąsiedzkich relacji polsko-łotewskich. Pogrzeb żołnierzy poległych pod Dyneburgiem, 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Czołgi francuskie Renault FT – 17 pod Dyneburgiem, 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Wojsko Polskie na Łotwie podczas operacji „Zima”, styczeń 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Oficerowie 1 Pułku Piechoty Legionów po ataku na przyczółek mostowy pod Dyneburgiem, 1919 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Stanowisko karabinu maszynowego Hotchkiss wz. 1914 pod Dyneburgiem, styczeń 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Poznański „Batalion Śmierci” por. Kalinowskiego w twierdzy Dyneburg, styczeń 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Polsko-Ukrainska ofensywa i zajęcie Kijowa Po pokonaniu armii „białogwardyjskich” na początku 1920 r. Rosja bolszewicka przygotowywała się do rozprawy z Polską. W lutym utworzono Front Zachodni Armii Czerwonej. Aby uprzedzić zagrożenie, 21 kwietnia 1920 r. zawarty zo- stał układ pomiędzy rządem polskim a ukraińskim rządem atamana Symona Petlury. Konwencja wojskowa dotyczyła współdziałania armii ukraińskiej z Wojskiem Polskim. 26 kwietnia 1920 r. rozpoczęła się polsko-ukraińska wyprawa kijowska. Celem było utworzenie niepodległej Ukrainy, mającej być elementem polityki antybolszewickiej, a zarazem wymierzonej w imperialne tendencje Rosji. Jednym z celów wojskowych było sprowokowanie koncentracji sił bolszewickich na Ukrainie i ich rozbicie. 7 maja pierwsze oddziały polskie wkroczyły do ukraińskiej stolicy. Jednak wyprawa kijowska, wskutek niewystarczającego wsparcia na Ukrainie, nie spełniła swego celu politycznego. Karawana wozów wiozących amunicję do ochotniczej Armii w Kijowie, 1919 r. / Library of Congress Generał Antoni Listowski podczas rozmowy z atamanem Semenem Petlurą, kwiecień 1921 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Most w okolicach Kijowa, wysadzony przez bolszewików, 1919 r. / Library of Congress Generał Henri Albert Niessel, szef francuskiej misji wojskowej w Polsce, dekoruje obrońców Lwowa. Lwów, 1923 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Spotkanie atamana Semena Petlury i gen. Edwarda Śmigłego-Rydza na dworcu w Kijowie, 10 maja 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Ofensywa bolszewicka Polskie siły, bez wyraźnego wsparcia ze strony ruchu Petlury, nie były w stanie rozbić wojsk bolszewickich na Ukrainie. Nie były też w stanie przerwać ich koncentracji na Białorusi. 14 maja rozpoczęła się tam wielka ofensywa Armii Czerwonej. Po przybyciu Pierwszej Armii Konnej Siemiona Budionnego również na Ukrainie rozpoczęła się ofensywa bolszewicka. 5 czerwca pod Samhorodkiem doszło do przerwania frontu. 10 czerwca wojska polskie opuściły Kijów. Do początku lipca na froncie ukraińskim Wojsko Polskie cofnęło się o 150-250 kilometrów. 4 lipca ruszyła, na kierunku wileńsko-warszawskim, nowa ofensywa bolszewicka. Trwał odwrót wojsk polskich. 10 lipca dowódca Frontu Zachodniego Armii Czerwonej Michaił Tuchaczewski wydał rozkaz uderzenia na Warszawę. Celem było rozbicie wojsk polskich i sforsowanie Wisły. 12 sierpnia 1920 r. oddziały Armii Czerwonej weszły w kontakt bojowy z siłami polskimi na przedmościu warszawskim. Budowa okopów pod Warszawą w okolicy Pragi, lipiec 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Propaganda antybolszewicka w Warszawie, lato 1920 r. / Illustration, Musée de l’Armée Przybycie belgijskich sióstr miłosierdzia do Polski, 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bolszewicy jadą na spotkanie, lato 1920 r. / Illustration, Musée de l’Armée Patrol bolszewicki pod Warszawą, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Tadeusz Rozwadowski podczas objazdu frontu pod Warszawą, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Polsko-amerykańskie braterstwo broni Ważną rolę w wojnie 1920 r. odegrali lotnicy amerykańscy, którzy poprzez udział w walkach o niepodległą Polskę widzieli spłacenie „honorowego długu” wobec narodu polskiego. Został on zaciągnięty w XVIII w. w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, toczonej przy wsparciu polskich ochotników: Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego. Śmiertelnie rannemu w 1779 r. Pułaskiemu w ostatnich dniach życia towarzyszył płk John Cooper, pradziadek Meriana Coopera, pomysłodawcy powołania jednostki wojskowej złożonej z amerykańskich pilotów dla wsparcia armii polskiej. Pochodzący z Florydy, porywczy idealista z wyobraźnią, znalazł poparcie dla swej idei u Józefa Piłsudskiego oraz gen. Tadeusza Rozwadowskiego, szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. „My, Amerykanie, uważamy, że walcząc przeciwko bol- szewikom, walczymy także za nasz własny kraj.” (z listu mjr. Cedrica Fauntleroya do sekretarza USA Bakera w sprawie uzyskania pomocy dla Eskadry Kościuszkowskiej, Lwów, 28 lutego 1920 r.) Pomnik Tadeusza Kościuszki w Parku Humboldta w Chicago (od 1978 r. w Burnham Park), odsłonięty w 1904 r. z funduszy Ignacego Jana Paderewskiego, światowej sławy pianisty i jednego z ojców polskiej niepodległości, w okresie 16 stycznia - 9 grudnia 1919 r. premiera rządu polskiego i ministra spraw zagranicznych. / The Polish Museum of America Pismo Meriana Coopera do Józefa Piłsudskiego z propozycją przyjęcia go w szeregi wojska polskiego,29 kwietnia 1919 r. W liście zawarte uzasadnienie tej decyzji (służba przodka razem z Kazimierzem Pułaskim w armii amerykańskiej i wspólna walka w bitwie pod Savannah) oraz podany przebieg dotychczasowej kariery wojskowej kapitana Meriana Coopera. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America Merian Cooper w polskim mundurze w czasie wojny 1920 r. / Domena publiczna Pomnik Kazimierz Pułaskiego w Waszyngtonie / Domena publiczna Gwiazda Meriana Coopera w hollywoodzkiej Alei Sław / Domena publiczna 7. Eskadra myśliwska im. Tadeusza Kościuszki Werbunek do jednostki ochotników amerykańskich rozpoczął się latem 1919 r. w Paryżu. Prowadzili go Merian Caldwell Cooper (1893-1973) i Cedric Fauntleroy (1891-1963) – piloci z Amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego, który w 1918 r. walczył w Europie. Kontrakty dotyczące służby w Wojsku Polskim jako pierwsi podpisali: mjr Cedric Fauntleroy, kpt. Merian Cooper, por. George Crawford, por. Edward Corsi, por. Carl Clark, por. Kenneth Shrewsbury, ppor. Edwin Noble i kpt. obserwator Arthur Kelly. Zwerbowanych do jednostki 8 ochotników udających się do Polski pożegnał w dniu 26 sierpnia 1919 r. w paryskim Hotelu Ritz premier rządu polskiego Ignacy Jan Paderewski. Po przybyciu do Polski Amerykanie spotkali się z Józefem Piłsudskim w Belwederze (14 października 1919 r.), a następnie udali do Lwowa, gdzie weszli w skład 7. Eskadry Myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki. Pierwszym dowódcą eskadry został najstarszy rangą Fauntleroy, a jego zastępcą – Cooper. Samolot Albatros D.III – jednomiejscowy samolot dwupłatowy, z odkrytą kabiną, produkowany seryjnie od 1917 r. w zakładach niemieckich w Pile oraz w ulepszonej wersji w austriackiej firmie Oeffag. Polscy piloci przejęli te samoloty w końcowym okresie I wojny światowej i używali ich w czasie wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919-1920. / Domena publiczna Pierwsi ochotnicy amerykańscy w Eskadrze Kościuszkowskiej: Fauntleroy, Cooper, Corsi, Crawford, Shrewsbury, Clark, Rorison, Noble. / Domena publiczna Misja wojskowa Ententy we Lwowie w kwietniu 1919 r. siedzą: kpt. W. H. Maule (Anglia), płk Ernest de Renty (Francja), płk. Caziarc (USA), płk. Tonini (Włochy), rtm. Skowroński. Stoją: inż. Por. Stanisław Szczepanowski, kpt. Merian Coldwell Cooper (USA), por. inż. Kazimierz Miński, por. Guerrini (Włochy), por. Horodyski. / Biblioteka Śląska Cedric Fauntleroy (1890-1963) – amerykański lotnik wojskowy, pułkownik pilot Wojska Polskiego, pierwszy dowódca Eskadry Kościuszkowskiej, kawaler orderu Virtuti Militari / The Polish Museum of America Kapitan Ratomski Stanisław - pilot z 2 pułku lotniczego w Krakowie, przy samolocie Ansaldo A-1 Balilla, na którym odbył lot na trasie Kraków-Bukareszt. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Pierwsi ochotnicy amerykańscy w Eskadrze Kościuszkowskiej: Fauntleroy, Cooper, Corsi, Crawford, Shrewsbury, Clark, Rorison, Noble. / Domena publiczna Godło Eskadry Kościuszkowskiej zaprojektowane przez porucznika Elliotta Chessa. W czasie II wojny światowej na jego bazie powstało godło dywizjonu 303 walczącego w bitwie o Anglię. / Domena publiczna Skład osobowy Eskadry Kościuszkowskiej, z oznaczeniem rannych i poległych w wojnie 1920 r. – wykaz według stopni wojskowych w maju 1921 r. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper. Fotosy z filmu „Gwiaździsta Eskadra”, z pisma „Kino dla wszystkich”, 1930 r. / Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Amerykanie w walce o niepodległą Polskę Amerykanie początkowo szkolili polskich pilotów. W kwietniu 1920 r. Józef Piłsudski zgodził się przenieść ich na front galicyjski i włączyć do walki. Piloci wykonywali loty łącznikowe między Lwowem a Tarnopolem, a w czasie ofensywy polskiej na Kijów – loty rozpoznawcze i szturmowe. W ich trakcie stosowali nowatorską technikę ataku budzącą popłoch w szeregach armii bolszewickiej – ciągły ostrzał wzdłuż maszerującej kolumny wroga z bardzo małej wysokości. Duże zasługi oddali w starciach z Armią Konną Siemiona Budionnego w sierpniu 1920 r., nękając ją nalotami i zadając poważne straty w walkach w okolicy Lwowa. Podczas jednego z lotów w okolicy Równego na Wołyniu zestrzelono samolot kapitana Coopera. Pilot dostał się do niewoli sowieckiej, a następnie przeszedł przez kilka łagrów. Zbiegł z więzienia i przez Rygę wrócił do Polski w maju 1921 r. 10 maja 1921 r. Józef Piłsudski odznaczył podczas spotkania w Belwederze 9 lotników Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari, a 4 – Krzyżem Walecznych. 11 maja 1921 r. lotnicy amerykańscy zostali zdemobilizowani. Ceremonia odznaczeń oficerów przez naczelnika państwa, Józefa Piłsudskiego krzyżem Virtuti Militarii V kl., od lewej: gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski, gen. Stanisław Haller, płk. Tadeusz Piskor, płk. Cedric Errol Fauntleroy – dowódca 7. Eskadry Lotniczej im. T. Kościuszki, przed gmachem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego na pl. Saskim, 14 września 1920 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Personel Amerykańskiego Krzyża pod kierownictwem płk. Waltera C. Bailey’ego, przed siedzibą w Warszawie, maj 1919. / Library of Congress Bitwa pod Zadwórzem określana jako „polskie Termopile”, stoczona 17 sierpnia 1920 r. pomiędzy polskimi oddziałami obrońców Lwowa dowodzonymi przez kpt. Bolesława Zajączkowskiego a bolszewicką 1. Armią Konną pod dowództwem Siemiona Budionnego, zakończona polskim sukcesem i ogromnymi stratami (poległo 318 z 330 obrońców miasta) – obraz Stanisława Kaczora-Batowskiego z 1929 r. / Domena publiczna Semyon Budyonny / Narodowe Archiwum Cyfrowe Pamięć i legenda W czasie wojny polsko-bolszewickiej w „Kościuszko Squadron” służyło 21 Amerykanów. Zginęło 3 lotników zza oceanu, por. Edmund Pike Graves – w czasie pokazu lotniczego we Lwowie 22 listopada 1919 r., kpt. Arthur H. Kelly – podczas lotu bojowego na szosie Łuck-Klewań 15 lipca 1920 r. oraz por. George MacCallum – w walkach o Lwów 31 sierpnia 1920 r. Wszyscy zostali pochowani na cmentarzu Obrońców Lwowa. II Rzeczpospolita pamiętała o bohaterskich Amerykanach. Czyn zbrojny lotników amerykańskich upamiętnił pomnik wzniesiony staraniem Związku Narodowego Polskiego z Chicago na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, uroczyście odsłonięty 30 maja 1925 r. W 1930 r. Leonard Buczkowski nakręcił film batalistyczny „Gwiaździsta Eska- dra” opowiadający o walce w latach 1919-1921 po stronie polskiej grupy amerykańskich pilotów. Jego kopie nie zachowały się, zostały prawdopodobnie zniszczone lub wywiezione w 1945 r. przez Armię Czerwoną. W 2005 r. Zbigniew Kowalewski przypomniał losy lotników amerykańskich w filmie „Siedemnastu wspaniałych”. Jedna z ulic w warszawskiej dzielnicy Bemowo nosi obecnie imię gen. Meriana Coopera. Losy 17 amerykańskich pilotów biorących udział w obronie Polski przed bolszewikami zostały opisane w książce Roberta Karolevitza i Rossa Fenna pt. „Dług honorowy”. Cmentarz Obrońców Lwowa. Widoczny pomnik poległych lotników amerykańskich, 1925-1939. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Order Virtuti Militari przyznany przez Józefa Piłsudskiego Merianowi Cooperowi. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Coop Krzyż Walecznych przyznany Merianowi Cooperowi za udział w wojnie polsko-bolszewickiej. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper Uroczystości ku czci lotników amerykańskich poległych w obronie Polski. Składanie wieńca pod pomnikiem we Lwowie. W 1. rzędzie 1. od prawej stoi generał Jan Thullie – szef sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego „Lwów”, od 23.08.1920 r. dowódca sztabu Frontu Południowego w wojnie polsko-bolszewickiej, 1926 r. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper Odznaczenie za obronę Lwowa w okresie wojny polsko-ukraińskiej (1–22 XI 1918 r.) – przyznany Merianowi Cooperowi, który jako lotnik amerykański uczestniczył w misji pomocy żywnościowej dla obrońców Lwowa. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper Polowa Odznaka Pilota przyznana Merianowi Cooperowi. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper Członkowie Związku Narodowego Polskiego z Ameryki na wycieczce we Lwowie. Uczestnicy wycieczki przed pomnikiem lotników amerykańskich na Cmentarzu Obrońców Lwowa, gdzie złożyli wieniec, 1926 r. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Godło Eskadry Kościuszkowskiej. / The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper Powojenne losy amerykańskich bohaterów Współorganizator Eskadry Kościuszkowskiej i jej pierwszy dowódca Cedric Fauntleroy 10 maja 1921 roku, na własną prośbę, został zwolniony ze służby w Wojsku Polskim. W uznaniu wybitnych zasług awansowano go do stopnia pułkownika. Po powrocie do USA współpracował na rzecz Polski z Ignacym Janem Paderewskim i środowiskami polonijnymi. Był jednym z założycieli Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku, instytucji działającej do dzisiaj i zajmującej się promocją nauki oraz kultury polskiej w USA. Merian Cooper po powrocie do ojczyzny został dokumentalistą i reżyserem filmowym w Hollywood. Ogromną popularność przyniósł mu film King Kong (1933 r.), w którym Cooper zagrał rolę pilota samolotu atakującego wielką małpę. Podczas II wojny światowej wspierał Polaków i utrzymywał kontakty ze środowiskami polskimi, w tym ze słynnym Dywizjonem 303 w Anglii, który kontynuował tradycje Eskadry Kościuszkowskiej. Akt uznania Meriana Coopera za zmarłego we wrześniu 1918 r. po zestrzeleniu jego samolotu na terytorium zajętym przez Niemców – w rzeczywistości Cooper przeżył i dostał się do niewoli niemieckiej. / Domena publiczna Afisz projekcji King Konga Coopera w kinie Casino w Pińsku, 1938. / Polona Plakaty z najsłynniejszej produkcji hollywoodzkiej Coopera, filmu: King Kong z 1930 r. / Domena publiczna Scena z filmu King Kong Meriana Coopera. / Domena publiczna Rozkaz do Bitwy Warszawskiej Ogólna koncepcja rozegrania Bitwy Warszawskiej była rezultatem przemyśleń Józefa Piłsudskiego. Zarys planu uszczegółowił w dyskusji z szefem Sztabu Generalnego gen. Tadeuszem Rozwadowskim. Zakładał on oskrzydlenie od południa wysuniętych na zachód wojsk Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. Główne zadanie miała wykonać armia manewrowa. Jako miejsce jej koncentracji przewidziano rejon za wpadającą do Wisły, koło Dęblina, rzeką Wieprz. Jeszcze 6 sierpnia wydano rozkaz do bitwy. Doradca szefa Sztabu Generalnego, francuski generał Maxime Weygand, którego obserwacje brane były pod uwagę przy opracowywaniu planu, z wielkim taktem wspominał: „Moja rola, jak też rola oficerów z Misji Francuskiej, ograniczyła się do wypełnienia kilku braków w szczegółach wykonania. Współpracowaliśmy z najlepszą chęcią w tym zadaniu. Nic ponadto. To bohaterski naród polski sam siebie uratował”. General Tadeusz Rozwadowski. / Narodowe Archiwum Cyfrowe Rozkaz nr 71 do rozpoczęcia bitwy, wydany przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego 14 sierpnia 1920 r. / AGAD Zmiana warty przez członków Straży Obywatelskiej w Warszawie, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Członkinie Białego Krzyża przygotowują paczki dla żołnierzy na froncie, Warszawa 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Józef Haller zapoznaje się z sytuacją bojową na froncie, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Maxime Weygand w pałacu Krasińskich, w otoczeniu prezentów i laurek, którymi obdarowali go Polacy w podziękowaniu za pomoc w zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej. / Illustration, Musée de l’Armée Generał Rozwadowski, dowódca Sił Zbrojnych, dający ostatnie rozkazy oficerowi towarzyszącemu dziennikarzom jadącym do Mińska, obok generał Weygand. / Illustration, Musée de l’Armée Bitwa Warszawska – dzień pierwszy Rankiem, 13 sierpnia 1920 r., wojska bolszewickie, realizując dyrektywę Michaiła Tuchaczewskiego, rozpoczęły uderzenie, którego celem było zdobycie Warszawy. W tym celu planowano forsowanie w kilku miejscach linii Wisły. Jeszcze rano miało miejsce nieudane uderzenie wojsk bolszewickich na położony na północny wschód od Warszawy Radzymin. Wieczorem oddziałom Armii Czerwonej udało się jednak przełamać polską obronę, zdobyć Radzymin i wedrzeć w polskie ugrupowanie. Dało to początek trzydniowym krwawym walkom o Radzymin, które przeszły do legendy Bitwy Warszawskiej. 13 sierpnia, rano, marszałek Józef Piłsudski rozpoczął pracę w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza w pałacu Czartoryskich w Puławach, przygotowując zaplanowane wcześniej uderzenie. Osobiście nadzorował koncentrację grupy manewrowej. To jej uderzenie miało za kilka dni zadecydować o zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej, ale także o losie Pol- ski i Europy. Pomieszczenie w domu w Irenie, w którym odbyła się 13 sierpnia 1920 r. odprawa bojowa Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego z dowódcami armii: gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem i gen. Leonardem Skierskim, podczas Bitwy Warszawskiej. / Wojskowe Biuro Historyczne Druty kolczaste na przedpolu Warszawy, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Żołnierze polscy na stanowisku przy karabinie maszynowym podczas walk na szosie pod Radzyminem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Żołnierze polscy na pozycjach, podczas walk pod Radzyminem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bitwa Warszawska – dzień drugi Trwały walki na północ, północny-wschód i wschód od stolicy Polski. Rano wojskom bolszewickim udało się poszerzyć wyłom na północny wschód od Warszawy, przez opanowanie Majdanu, Leśniakowizny i Ossowa. W kontrataku pod Ossowem poległ, towarzyszący w ataku żołnierzom, kapelan 236 Ochotniczego Pułku Piechoty ks. Ignacy Skorupka. Nad Wkrą, na północny-wschód od Modlina, wojska bolszewickie przygotowywały się do forsowania Wisły i obejścia Warszawy od północy i zachodu, co było nawiązaniem do manewru wojsk carskich z czasów polskiego powstania narodowego z 1831 r. By zapobiec przegrupowaniu sił Armii Czerwonej na zagrożone przedmoście praskie, wojska polskiej 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego rozpoczęły działania na północny-wschód od Modlina. Znajdujące się dalej na północ wojska bolszewickie rozpoczęły walki o forsowanie Wisły w rejonie między Nieszawą a Włocławkiem. Tego dnia z War- szawy do Poznania ewakuowała się część urzędów i poselstw zagranicznych. Obsługa ciężkiego karabinu maszynowego 7,62 mm Colt wz. 1895/14 na pozycji pod Starą Miłosną. 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Józef Haller na froncie pod Radzyminem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Gen. Jan Rządkowski na froncie pod Radzyminem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Sztab 5 Armii podczas ustalania planu uderzenia. Na zdjęciu: gen. Władysław Sikorski, por. Rudnicki, por. Edward Ulanicki, mjr Stanisław Rostworowski, ppłk Romuald Wolikowski. sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Generał Władysław Sikorski w rozmowie z dowódcą pułku przed rozpoczęciem ataku 5 Armii. Borków, sierpień 1920 r. Wojskowe Biuro Historyczne Pogrzeb księdza Ignacego Skorupki i porucznika Ryszarda Downar-Zapolskiego w Warszawie, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bitwa Warszawska – dzień trzeci Od rana ciężkie walki toczyły się nad rzeką Wkrą. Mimo lokalnych kryzysów wojsk polskich, uderzenia Armii Czerwonej zostały powstrzymane. Duże znaczenie miał wypad 8. Brygady Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego na tyły wojsk bolszewickich, na Ciechanów. W pierwszym rzucie do ata- ku ruszył 203 Pułk Ułanów majora Zygmunta Podhorskiego. Zaatakowano Sztab 4. Armii bolszewickiej, który, po spaleniu dokumentów i radiostacji, wycofał się na wschód. Utrata radiostacji, służącej do utrzymywania łączności pomiędzy wojskami a dowództwem, miała dla Armii Czerwonej fatalne następstwa. Pozwoliło to między innymi ocalić zagrożoną uderzeniem z północy i północnego-zachodu 5. Armię gen. Władysława Sikorskiego broniącą rejonu Modlina. Istotny przełom zaznaczył się na przedmościu praskim, gdzie 15 sierpnia wieczorem, po trzech dniach zaciętych walk, udało się ostatecznie wyprzeć oddziały Armii Czerwonej z Radzymina. Członkinie Białego Krzyża przygotowują paczki dla żołnierzy na froncie. Warszawa, 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Przedstawiciele YMCA rozdają żołnierzom posiłek i papierosy na szosie radzymińskiej. 1920 r./ Wojskowe Biuro Historyczne Żołnierze bolszewiccy wzięci do niewoli pod Radzyminem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Patrol bolszewicki schwytany przez polskich żołnierzy pod Warszawą, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Ciężki karabin maszynowy 7,62 Maxim wz. 1910 na pozycji pod Warszawą, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bitwa Warszawska – dzień czwarty Kontynuowane były ciężkie walki na odcinku polskiej 5. Armii gen. Sikorskiego nad rzeką Wkrą, a także na przedmościu praskim. Wojska bolszewickie, związane w walkach z obrońcami Warszawy, nie były w stanie szybko reagować na zmieniającą się sytuację. Wydarzenia decydujące dla losów Bitwy i całej wojny polsko-bolszewickiej rozegrały się w rejonie Dęblina. 16 sierpnia o świcie rozpoczęło się, przyspieszone w stosunku do pierwotnego planu, polskie kontruderzenie znad rzeki Wieprz. Wojska polskiej grupy manewrowej, 5. dywizji piechoty i brygady kawalerii, pod osobistym dowództwem Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego, łatwo przerwały cienką linię bolszewickiej Grupy Mozyrskiej. Szybko wyszły na dalekie tyły wojsk nieprzyjaciela, uwikłanych w walki pod Warszawą, zagrażając im odcięciem, a w per- spektywie całkowitym unicestwieniem. Przygotowanie posiłku przez członkinie organizacji kobiecych w Gospodzie Żołnierskiej, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Haubica 155 mm wz. 1917 w akcji pod Modlinem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historycz Żołnierze polscy na froncie pod Warszawą podczas odpoczynku, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Armata kal. 120 mm wz. 1878/16 w czasie walk na pozycji pod Warszawą, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Tyraliera oddziałów 15 Dywizji Piechoty podczas natarcia na odcinku Wiązowna − Emów, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bitwa Warszawska – dzień piąty Trwał pościg wojsk polskiej grupy manewrowej za uchodzący- mi oddziałami Armii Czerwonej. Włączyły się do niego wojska z przedmościa praskiego. Wieczorem wojska polskie, uderzające znad Wieprza, dzięki ogromnemu wysiłkowi polskiej piechoty, dotarły do szosy Warszawa – Mińsk Mazowiecki– Brześć. Oznaczało to przecięcie głównej linii zaopatrywa- nia i ewakuacji wojsk bolszewickich. Jedyną szansą sił Armii Czerwonej na uniknięcie całkowitej katastrofy było pospieszne wycofywanie się w kierunku północno-wschodnim. Na północy, pod Płońskiem, grupa jazdy płk. Gustawa Dreszera i garnizon Płońska zmusiły do odwrotu dwie dywizje Armii Czerwonej, zdezorientowane wskutek przerwania łączności. Na południu kraju bolszewicka 1. Armia Konna Siemiona Budionnego, nie wiedząc jeszcze o klęsce pod Warszawą, kon- tynuowała marsz na Lwów, krwawo tłumiąc próby oporu. Gen. Lucjan Żeligowski, dowódca 10 Dywizji Piechoty podczas ustalania planu działania, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Przejazd czołgów Renault FT-17 przez Mińsk Mazowiecki, 17 sierpnia 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Gen. Leonard Skierski informuje oficerów francuskich o przebiegu działań pościgowych. Na zdjęciu widoczny m.in. szef Francuskiej Misji Wojskowej, gen. Paul Henrys. Okolice Łomży, 7 sierpnia 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Odpoczynek żołnierzy przy ognisku po odparciu bolszewików spod Warszawy, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Bitwa Warszawska – finał Dopiero 18 sierpnia 1920 r. Sztab Armii Czerwonej i dowódca Frontu Zachodniego, Michaił Tuchaczewski, uzyskali informacje o klęsce pod Warszawą. Rezultatem były dyrektywy o wycofaniu wojsk z linii Wisły. O dezorientacji Armii Czerwo- nej świadczy podjęta jeszcze 18 sierpnia próba opanowania mostu na Wiśle w Płocku przez siły 4. Armii i Korpus Konny Gai Gaja. Obrońcy Płocka utrzymali most mimo strat. Na innych odcinkach frontu na Mazowszu oddziały Armii Czerwonej kontynuowały odwrót, z wykorzystaniem wymuszonego przejścia przez Prusy Wschodnie. Odparta spod Warszawy Armia bolszewicka została ostatecznie rozgromiona w bitwie nad Niemnem, we wrześniu 1920 r. Walki w wojnie polsko-bolszewickiej przerwały zagony polskiej kawalerii, aż do wstrzymania działań bojowych w październiku 1920 r. Wojnę zakończyło podpisanie traktatu pokojowego 18 marca 1921 r. w Rydze. Przekopy uliczne i nasypy wzniesione przez obrońców Płocka, 18 sierpnia 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Ułani niemieccy rozbrajają rosyjską kawalerię w Prusach Wschodnich, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Grupa obrońców Płocka po zakończeniu przekopów ulicznych, 18 sierpnia 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Kawaleria bolszewicka w Prusach Wschodnich, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Przeprawa żołnierzy 68 pułku piechoty przez Narew pod Pułtuskiem. Pościg za bolszewikami, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Grupa żołnierzy, cywilów oraz ksiądz nad zwłokami żołnierzy 1 Pułku Brygady Syberyjskiej zamordowanych przez bolszewików pod Chorzelami, 23 sierpnia 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Ładowanie taśm amunicyjnych przez ludność cywilną. Nasielsk, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Mogiła żołnierza poległego pod Okuniewem, sierpień 1920 r. / Wojskowe Biuro Historyczne Pomniki Bitwy Warszawskiej Bitwa Warszawska zajmuje ważne miejsce w zbiorowej pamięci Polaków. Miejscem czci są cmentarze, gdzie w indywidualnych i bratnich mogiłach spoczywają polscy uczestnicy Bitwy. Należą do nich cmentarz wojskowy na Powązkach w Warszawie, cmentarze w Radzyminie, Ossowie, Modlinie i dziesiątkach innych miejsc. Liczne są pomniki bohaterów, jak marszałka Józefa Piłsudskiego czy ks. Ignacego Skorupki. W miejscowości Ossów znajduje się Park Kulturowy-Ossów-Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 r., a w nim m.in. pawilon ekspozycyjny im. gen. Tadeusza Rozwadowskiego oraz szkoła-Pomnik Pamięci Bohaterów Bitwy Ossowskiej 1920 r. im. ks. mjr. Ignacego Skorupki. Pomniki i tablice rozsiane są na całym obszarze dawnej bitwy, w Radzyminie, Modlinie, Puławach, Ciechanowie, czy Płocku. W roku 2020, ogłoszonym Rokiem Bitwy Warszawskiej, rozstrzygnięto konkurs na projekt pomnika Bitwy. Stanie on w stolicy, przy Placu na Rozdrożu. Będzie to 23 metrowy obelisk, mający wyrażać ideę odwrócenia w 1920 r. biegu historii dzięki czynom i odwadze Polaków. Groby poległych w czasie wojny polsko-bolszewickiej, na cmentarzu wojskowym na Powązkach, w Warszawie. / Fot. M. M. Grąbczewska Pomnik poległych na cmentarzu wojskowym na Powązkach, w Warszawie. / Fot. M. M. Grąbczewska Zwycięski projekt w konkursie na koncepcję pomnika bitwy warszawskiej 1920 r. zorganizowanym przez m.st. Warszawa, autorstwa Nizio Design International Mirosław Nizio. / Archiwum m.st. Warszawy Pomnik w hołdzie Józefowi Piłsudskiemu i poległym w obronie ojczyzny w latach 1918-1920, Wawer / Fot. M. M. Grąbczewska Kaplica na cmentarzu poległych 1920 r. w Radzyminie. / Fot. M. M. Grąbczewska Pomnik księdza Ignacego Skorupki w Ossowie pod Warszawą. / Fot. M. M. Grąbczewska