VARSSAVI LAHING – Łazienki Krolewskie

Wystawy Online Muzeum Łazienki Królewskie / VARSSAVI LAHING

A-

A+

ESIMESE MAAILMASÕJA JÄRGNE UUS KORD EUROOPAS

Pikale veninud suur maailmasõda tõukas kolm Poolat 18. sajandil valitsenud impeeriumi kriisi. Venemaal tõid 1917. aastal sõjatandril saadud tagasilöögid ja riigisisene poliitikasündmuste keeristorm kaasa veebruarirevolutsiooni ja tsaar Nikolai II troonilt kukutamise. Sama aasta oktoobris järgnenud bolševike revolutsioon eskaleerus peagi Venemaa kodusõjaks. 1918. aasta sügisel, kui Keskriikidele sai osaks üks kaotus teise järel, eemaldati keiser Karl I troonilt ja Habsburgide mitmerahvuseline Austria-Ungari impeerium hakkas murenema. Samal ajal tõi Saksamaa revolutsioon 1918. aasta novembris kaasa Hohenzollernite dünastia keisri Wilhelm II troonilt tõukamise. See kriis, või tegelikult kolme eraldatud võimu osaline lagunemine, rajas tee iseseisva Poola taastamiseks. Läänemerepiirkonnast põhjas Karpaatide ja Doonau regioonini lõunas ja Lõuna-Kaukaasiani kagus kerkis esile uusi ja taasiseseisvunud riike.

Car Mikołaj II, 1915 r.
Library of Congress

SOOME: TEE ISESEISVUSENI

Soomest sai 1800. aasta alguses autonoomne suurvürstiriik, mille valitseja oli personaaluniooni alusel Venemaa keiser. 6. detsembril 1917. aastal, kui Vene impeeriumis valitses kaos, kuulutas Soome parlament riigi iseseisvaks. Venemaa bolševikud algatasid 1918. aasta jaanuaris kommunistliku revolutsiooni, millele nad tagasid ka tugeva sõjalise toetuse. Soome tõugati aastapikkusesse kodusõtta. „Punased“ said küll esialgu mõned võidud ja võtsid riigi lõunapoolsed piirkonnad enda kontrolli alla, ent alistati seejärel Saksa võõrvägede toel kindral Carl Gustaf Mannerheimi juhtimisel Soome rahvusarmee poolt. 1919. aasta põhiseaduse alusel sai Soomest vabariik. Sõda Venemaaga lõppes 1920. aastal Tartus sõlmitud rahulepinguga, millega kehtestati uus läbi Karjala jooksev riigipiir ja Soome sai endale Petsamo piirkonna, mis tagas ka juurdepääsu Barentsi merele.

Gustaw Mannerheim

UNGARI: RASKE TEE UUE RIIGINI

Habsburgide impeeriumi kriis suurendas horvaatlaste, rumeenlaste, serblaste ja slovakkide iseseisvusiha. 1918. aasta oktoobris pani värskelt moodustatud Ungari Rahvusnõukogu kokku valitsuse, mille eesotsas oli peaminister Mihály Károlyi. Keiser Karl I troonilt kukutamisele järgnes 16. novembril 1918 Ungari Vabariigi väljakuulutamine. Antanti tung järjest oma territooriumi laiendada radikaliseeris kohaliku elanikkonna ning kommunistid kuulutasid 21. märtsil 1919. aastal välja Ungari Sotsialistliku Vabariigi. Samal ajal jätkusid kokkupõrked Tšehhoslovakkia ja Rumeenia vägedega. 16. novembril 1919. aastal võttis admiral Miklós Horthy rahvusarmee Budapesti enda valdusesse. 1920. aasta kevadel taastas Ungari parlament monarhia. Samal aastal sunniti Ungarit Trianoni rahulepinguga loobuma enam kui 70 protsendist kuningriigi endisest territooriumist ja 30 protsenti ungarlastest sattusid elama väljaspoole uusi riigipiire. Ungari toetas Poolat Varssavi lahingus aktiivselt relvade ja laskemoonaga, ent ratsaväeüksuste Poola saatmise plaanid ebaõnnestusid transpordiprobleemide tõttu.

Peaminister Mihály Károlyi. Budapest, 1918

TŠEHHOSLOVAKKIA: TEE ISESEISVUSENI

Tšehhi ja Morava olid esimese maailmasõja ajal Austria keisririigi provintsid, Slovakkia aga oli Ungari kuningriigi piirkond, mida tunti Ülem-Ungari nime all. Liberaalsed Tšehhi poliitikud asusid sõja ajal Antanti poolele. 1916. aastal loodi Pariisis tšehhide ja slovakkide poliitiliste huvide esindamiseks Tšehhoslovakkia Rahvusnõukogu. Prantsusmaal, Itaalias ja Venemaal moodustati Tšehhi leegionid. 1918. aasta mais otsustati Ameerika Ühendriikide Pennsylvania osariigis Pittsburghi linnas kodumaalt lahkunud tšehhide ja slovakkide kogukondade vahelise kokkuleppega moodustada ühine riik. 28. oktoobril 1918. aastal kuulutati Tšehhoslovakkia Prahas iseseisvaks. 14. novembril naases „Tšehhoslovakkia iseseisvuse isa“ Tomáš Garrigue Masaryk eksiilist ning asus presidendi ametisse, milles tegutses palju aastaid. Uue Tšehhoslovakkia Vabariigi territoorium hõlmas: Tšehhit, Moravat, Opava Sileesiat, Slovakkiat, Taga-Karpaatiat ja konflikti tõttu Poolaga ja seoses Poola vallutamisega Tšehhoslovakkia poolt 1919. aasta jaanuaris ka Lääne-Cieszynit (Tĕšin), Sileesiat (Olza-ülene piirkond ehk Zaolzie) ning Spiszi (Spiš) osasid ja Oravat.

Tomáš Masaryk

LEEDU: TEE ISESEISVUSENI

Leedu väljus lõhestatuse ajastust tugeva rahvusliku identiteedi tundega ning kindla sooviga luua oma riik. Leedulased avaldasid enda rahvuslikke püüdlusi 1915. aastal Saksa okupatsiooni ajal Leedu Nõukogu (Taryba) kaudu, mille esimees oli Antonas Smetona. Leedu kuulutas end iseseisvaks 16. veebruaril 1918. aastal, olles veel Saksa okupatsiooni all. Taryba võimu vastu astus aga välja värskelt moodustatud Ajutine Revolutsiooniline Tööliste ja Talupoegade Valitsus, mis moodustas Punaarmee toel Leedu-Valgevene Sotsialistliku Nõukogude Vabariigi. Taryba sõjaväeline haru alistas 1919. aastal Saksamaa abiga kommunistid ning sama aasta aprillis surusid Poola väed bolševikud tagasi ja saabusid Vilniusesse. 1920. aastal läks Punaarmeel Nõukogude-Poola sõjas paremini ning nad andsid Vilniuse leedulastele. Oktoobris aga haarasid Poola üksused kindral Lucjan Żeligowski juhitud ülestõusuga Vilniuse enda kätte ja moodustasid Kesk-Leedu Vabariigi (mille pealinn oli Vilnius), mis liideti 1922. aastal Poolaga. Vilnius – Leedu ajalooline pealinn, kus aga suurem osa elanikkonnast koosnes poolakatest – sai Poola ja Leedu vaheliseks tüliõunaks.

Leedu esimene president Antanas Smetona ja tema abikaasa Sofija presidendipalee sissepääsu juures. Kaunas, aprill 1919 – mai 1920

LÄTI: TEE ISESEISVUSENI

Läti territooriumid oli alates 18. sajandist kuulunud Venemaa Keisririigi koosseisu. Esimese maailmasõja ajal sai Saksamaa osa sellest piirkonnast enda kontrolli alla. Pärast Venemaa veebruarirevolutsiooni moodustati territooriumitel, mis ei olnud sakslaste poolt okupeeritud, Tööliste ja Soldatite Saadikute Nõukogud. Aastatel 1917–1918 kuulus Läti üleni Saksamaale. Värskelt asutatud rahvanõukogu moodustas peaminister Kārlis Ulmanise juhtimisel valitsuse, mis kuulutas Läti 18. novembril 1918. aastal iseseisvaks riigiks. Rahvanõukogu vastu seisid aga riigi osaliselt enda võimu alla haaranud Läti kommunistid. Uus kommunistlik valitsus kuulutas Läti 1918. aastal bolševistlikuks vabariigiks. Läti Sotsialistlik Vabariik kukutati aga peagi sakslaste poolt, kes aitasid taastada Ulmanise valitsuse. 1919. aasta novembris alistusid Saksa väed Läti armeele ja lahkusid Riiast. Teed Läti iseseisvuse saavutamiseni sillutasid ühendatud Läti ja Poola väed, kes alistasid 1919.–1920. aasta talvel Daugavpilsi lahingutes Latgalesse jäänud Punaarmee.

Janis Balodis – Läti armee komandör Läti Vabadussõjas, hilisem Läti sõjaminister ja peaminister.

EESTI: TEE ISESEISVUSENI

Eesti rahvuslik identiteet sepistati Venemaa Keisririigi okupatsiooni all saksastamise ja venestamise vastase vastuseisu läbi. Veebruarirevolutsioon pakkus Eestile võimaluse autonoomsuse saavutamiseks ja Konstantin Pätsi juhtimisel ajutise valitsuse moodustamiseks. Bolševike riigipöörde järel asusid Eesti poliitikud tegutsema põranda all ja rahvusvahelisel areenil. 1918. aastal okupeeriti riik Saksa vägede poolt. 24. veebruaril 1918. a kuulutati asjaolusid ära kasutades välja Eesti Vabariik. See ei parandanud aga Saksamaa, bolševike ja Venemaa valgekaartlaste vastu võitleva iseseisvusliikumise keerulist olukorda. Punaarmee haaras esimesel kahel kuul pärast Eesti valitsuse Saksamaa poolt tunnustamist 1918. aasta novembris suurema osa riigi territooriumist enda kontrolli alla. 1919. aasta veebruaris vabastas aga kindral Johan Ladoneri juhitud Eesti armee Briti laevastiku toel terve Eesti. Riigi õigus iseseisvusele kindlustati 1919. aasta veebruari alguses Tartus sotsialistliku Venemaaga rahulepingu sõlmimisega.

Jaan Poska allkirjastab rahulepingu

RUMEENIA: TEE ISESEISVUSENI

Rumeenia Kuningriik liitus 1916. aasta augustis Antanti kõrval esimese maailmasõjaga. Ehkki esialgsele edule järgnesid lüüasaamine ja suurema osa riigi territooriumist okupatsiooni küüsi langemine, oli Rumeenia sõja lõpus võiduka koalitsiooni liige. Saint-German-en-Laye’s (1919), Neuilly-sur-Seine’is (1919) ja Trianonis (1920) sõlmitud rahulepingutega kehtestati uued riigipiirid. Rumeenia sai endale Transilvaania, Ida-Banati, Bessaraabia ja Bukoviina, mis peaaegu kahekordistas riigi territooriumi ja suurendas oluliselt selle elanikkonda (rumeenlased ja vähemusrahvused, peamiselt ungarlased, sakslased ja ukrainlased). Ungari ja Venemaa revolutsioonimeelsuse eest pidid riiki kaitsma prantsusemeelne välispoliitika ja piirkondlike liitude süsteem. 1921. aastal sõlmisid Poola ja Rumeenia poliitilise ja sõjalise liidu, mille eesmärk oli kaitsta mõlemaid riike võimaliku idast tuleva invasiooni eest.

Ferdinand I, Rumeenia kuningas, 1920

UKRAINA: TEE ISESEISVUSENI

Venemaa veebruarirevolutsioon äratas Ukrainas iseseisvusiha. 1917. aasta märtsis moodustatud Ukraina kesknõukogu kuulutas 1918. aasta jaanuaris välja Ukraina Rahvavabariigi (URV). Aprillis moodustas kindral Pavlo Skoropadski oma hetmanaadi, mis teenis Saksamaa toetuse ja jäi püsima Saksamaa sõjas langemiseni. 1918. aasta novembris määras URV ametisse direktoraadi, mille eesmärk oli Ukrainat vabadusvõitluses juhtida. Riik oli sellel perioodil Punaarmee, Ukraina vägede, kindral Anton Denikini valgekaartlaste, ataman Nestor Makhno ja sekkuvate välisvägede tegevuslava. 1918. aasta oktoobris moodustati Lääne-Ukraina Rahvavabariik, ent Poola armee surus selle väed Zbruchi jõest idasse (1919). 1920. aasta kevadel korraldasid URV ja Poola väed Kiievis ühisrünnaku, ent said bolševikelt lüüa. 18. märtsil 1921 Poola ja bolševike vahel sõlmitud Riia rahuleping purustas viimased iseseisva Ukraina loomise lootused. NSVL lubas eksisteerida Ukraina Nõukogude Sotsialistlikul Vabariigil, mille pealinn oli Harkovis ja alates 1934. aastast Kiievis.

Ukraina Kesknõukogu neljas üldistung: Ukraina iseseisvusdeklaratsioon, 9. jaanuar 1918

GEORGIA: TEE ISESEISVUSENI

19. sajandi alguses oli Georgia Venemaa tsaaririigi osa. Transkaukaasia seim kuulutas Venemaal 1917. aastal aset leidnud sündmuste järel 1918. aasta märtsis välja Transkaukaasia Föderaalse Demokraatliku Vabariigi loomise. Sama aasta maikuuks lõhenes uus riik aga Georgiaks, Armeeniaks ja Aserbaidžaaniks. 26. mail 1918 kuulutas Georgia end iseseisvaks riigiks. Seejärel kaotas riik osa oma territooriumist Türgile. 1918. aasta teisel poolel okupeeriti Georgia Saksamaa poolt ja hiljem Briti vägede poolt. Briti väed lahkusid riigist pärast bolševike 1919. aasta ebaõnnestunud võimu haaramise katset ja Vene NFSV ja Georgia vahel 1920. aastal rahulepingu sõlmimist. Georgia bolševikud ei olnud aga Georgia üle kontrolli saamise plaanidest loobunud ja moodustasid 1921. aasta veebruaris, kui Punaarmee Armeenias ja Aserbaidžaanis võimu võttis, revolutsioonivalitsuse, mis kiitis heaks riigi Punaarmee poolt vallutamise. Kommunistid lõid Transkaukaasia Nõukogude Föderaalse Sotsialistliku Vabariigi, mis hõlmas ka Georgia Nõukogude Sotsialistlikku Vabariiki. 1924. aastal suruti alla Georgia ülestõus. Põgenikud moodustasid Georgia diasporaa keskusi. Mitmed endise Georgia armee liikmed liitusid lepinguliste ohvitseridena Poola armeega.

Georgia iseseisvuse seadus, 1918

ARMEENIA: TEE ISESEISVUSENI

1914. aastal olid ajaloolise Armeenia alad peamiselt Türgi ja Venemaa vahel jaotatud. Pärast esimese maailmasõja puhkemist kasutati tõsiasja, et mõned armeenlased olid Vene armeed abistanud, Türgi 1915. aasta armeenlaste vastase genotsiidi ettekäändena. Veebruarirevolutsioon lõi eeltingimused Armeenia poliitiliseks emantsipatsiooniks Venemaast. 1918. aastal, kui enamus riigi territooriumist oli veel Türgi okupatsiooni all, moodustas Armeenia Revolutsiooniline Liit ehk Dašnaktshuthjun iseseisva Armeenia Vabariigi. Armeenia sai 1920. aastal allkirjastatud Sèvresi rahulepinguga enda valdusesse suured Armeenia platoo alad. Selle territooriumi enda kätte haaramise katse lõppes aga Türgi (hiljem Atatürki nime all tuntud) Mustafa Kemali juhitud ja Venemaa poolt toetatud sissetungi järel maadest ilmajäämisega. Samal aastal vallandus Armeenias kommunistlik mäss. Mässulised kukutasid Punaarmee toel demokraatliku valitsuse ja moodustasid Armeenia NSV. 1921. aastal järgnenud bolševistliku Venemaa ja Türgi vahelise kokkuleppega jagati Armeenia nende kahe riigi vahel, kusjuures Türgi sai endale Karsi ja Armeenia sümboli – Ararati mäe.

Armeenia Vabariigi valitsuskabinet, vasakult paremale: Avelik Sahakian, Alexander Khatisian, kindral Christopher Araratov, Nikol Aghpalin, A. Gulkandanian, S. Araradian, 1. oktoober 1919
Library of Congress

POOLA: ISESEISVUSE TAASTAMINE

1918. aasta sügisel võitis Poola pärast 123 orjuseaastat oma iseseisvuse tagasi. Austria osa (Austria-Ungari impeeriumi okupeeritud alad) eraldus oktoobris ja 7. novembril moodustati Ignacy Daszyński Lublini valitsus. Endise Venemaa osa territooriumil oli Varssavi linn tähtis poliitilise võimu keskus. Saksa okupatsiooni režiim nõrgenes Berliini revolutsioonist häirituna järk-järgult. 10. novembril naases Varssavisse Magdeburgis vangis olnud brigadir Józef Piłsudski, kes sai Poola Kuningriigi asevalitsuselt kõik sõjalised volitused. Kolm päeva hiljem anti talle ka riigi üle täielik tsiviilvõim. Tänavatel relvitustati Saksa sõdureid. 16. novembril teatas Piłsudski välisriikide valitsustele Poola riigi taastamisest. See sündmus oli kõigi poolakate jõupingutuste vili, sõltumata nende poliitilistest eelistustest. Ühine võitlus andis just vabaduse saanud rahvusele energiat, eriti 1920. aasta suvel, kui nad pidid ära hoidma bolševike sissetungiga kaasneva surmaohu.

Józef Piłsudski, 1918

LVIVI LAHING

Austria-Ungari lagunemine sütitas segarahvusest elanikkonnaga piirkondades etnilisi konflikte. Üks neist piirkondadest oli Ida-Galiitsia ja Lvivi piirkond, mida soovisid endale nii poolakad kui ukrainlased. 1. novembri 1918. a hommikul haarasid Ukraina väed üllatusrünnakuga paljud Lvivi sõjaväeobjektid enda valdusesse. Poolakad, kellest moodustasid enamuse linna elanikkonnast, astusid nende vastu üles. Kokkupõrked said alguse Eliisabeti kiriku ees, Henryk Sienkiewiczi kool sai kaitsjate esimeseks kindluseks. Lvivi poolakatest kaitsjad võitlesid kapten Czesław Mączyński juhtimisel. Kõige nooremaid linna eest võidelnud poolakaid hakati hüüdma „Lvivi kotkapoegadeks“. Linna eest peetud lahingu saatus otsustati 1918. aasta novembri lõpus kolonelleitnant Michał Karaszewicz-Tokarzewski juhitud Poola üksuste saabumisega. Ukraina väed taandusid Lvivist, ent piirasid linna 1919. aasta märtsini.

Józef Piłsudski kõneleb esiplaanil Lvivi lähistel ohvitseridega

WIELKOPOLSKA ÜLESTÕUS

Wielkopolska ülestõus puhkes, kuna okupatsioonivõimud ei andnud Poola Preisimaa (Saksa) osa territooriumit enda käest ära ka pärast Saksamaa kaotust esimeses maailmasõjas. Kui Saksamaa keeldus tagasiastumast, hakkasid paljud poolakad intensiivsemalt sõjaliseks sekkumiseks salajasi ettevalmistusi tegema. Kuulsa pianisti ja iseseisvuse eest võidelnud aktivisti Ignacy Jan Paderwski 27. detsembril 1918. a Poznanisse saabumine vallandas spontaanse mässu. Ülestõusu juhtis rahva ülemnõukogu komissariaat ning vägesid juhatas esialgu major Stanisław Taczak ja hiljem kindral Józef Dowbor-Muśnicki. Ülestõusu tulemusena haarasid mässuliste väed suurema osa Wielkopolska (Suur-Poola) alast enda kontrolli alla. 1919. aasta veebruaris Trieris sõlmitud relvarahuga tunnustati uut tekkinud olukorda. Seda seisukohta kinnitati ka Pariisi rahukonverentsil. Ülestõusus hukkus 2000 poolakat ning 6000 inimest said haavata.

Antanti missioon Poznanis, 2. märts 1919

HALLERI ARMEE

1917. aastal Prantsusmaal moodustatud Poola armee, mida tuntakse Halleri armee ja „sinise armee“ nime all, oli 1914. ja 1915. aastal Prantsuse armee kõrval võidelnud Poola Bayonne’i leegioni järeltulija. Armee loodi Prantsusmaa presidendi Raymond Poincaré’i 4. juunil 1917 välja antud dekreedi alusel. Poliitilise vastutuse loodud armee eest võttis enda kanda Poola rahvuskomitee. Armeesse värvati tuhandeid poolakaid Ameerika Ühendriikidest, Kanadast, Brasiiliast, Itaalia sõjavangilaagritest, Ühendkuningriigist, Venemaa väeüksustest Prantsusmaal ja isegi Hiinast. Poola armee liitus Saksamaa vastase sõjaga 1918. aasta juunis. Oktoobris võttis armee juhtimise üle hiljuti Venemaalt saabunud kindral Józef Haller. Järgmise aasta aprillis hakkas 70 000-meheline 90 moodsa lennuki, 120 tanki ja teiste kõrgetasemeliste relvadega varustatud Poola armee Poolasse naasma ning liitus värskelt taastatud riigi piiride eest peetavate sõdadega.

Rahvas tervitab Varssavisse saabunud Józef Hallerit, 1919

PARIISI RAHUKONVERENTS JA VERSAILLES’ RAHULEPING

Pariisi rahukonverentsi eesmärk oli määrata kindlaks pärast esimest maailmasõda kehtima hakkav uus rahvusvaheline kord. Maailma näo vormisid viimaks viis impeeriumit: Ameerika Ühendriigid, Ühendkuningriik, Prantsusmaa, Itaalia ja Jaapan. Sõja kaotanud riigid kutsuti rahukõnelustele alles nende hilises faasis. Bolševistlik Venemaa ei osalenud. Poolat esindas Ignacy Jan Paderewski ja Roman Dmowski juhitud delegatsioon. Konverents kulmineerus 28. juunil 1919. a Versaille’ peeglisaalis, kus 1871. aastal oli välja kuulutatud Saksa keisririik, Versaille’ rahulepingu sõlmimisega. Rahulepinguga moodustati Rahvasteliit ja pandi Saksamaale kohustus taastada mitmete Euroopa riikide, sealhulgas Poola ja selle kolooniate territooriumid, maksta tekitatud kahjude eest hüvitist ja enda armee tugevust piirata. Versaille’ rahulepinguga kehtestatud kord kukutati viimaks peamiselt eelkõige 1939. ja 1940. aastal Nõukogude Liiduga aktiivset koostööd teinud Saksa Riigi ümberkorralduste tegemise püüdluste tulemusena.

Roman Dmowski

PRANTSUSE SÕJALINE MISSIOON POOLAS

Prantsuse sõjaline missioon Poolas asutati kahe riigi vahel 1919. aasta jaanuaris ja veebruaris toimunud läbirääkimiste tulemusena 25. aprillil 1919. aastal sõlmitud kokkuleppe alusel. Mitusada missiooni kuulunud ohvitseri saabusid Halleri armeega Poolasse. Missiooni eesmärgid keskendusid paarile kesksele valdkonnale. Selle esimene eesmärk oli aidata välja koolitada äsja loodud Poola armee ning töötada välja selle tegutsemise eeskirjad ja korrad. Missioon pidi ka aitama Poola valitsusel luua korralduste andmise süsteemi ja korraliku relvajõudude struktuuri. Missiooni toe tähtsust sel perioodil ei ole võimalik ülehinnata, eriti arvestades mõnede ohvitserkondade esialgset vähest väljaõpet ja bolševistliku Venemaa ja Saksamaa vahel paikneva Poola keerulist geograafilist positsiooni. Esimestel tegevusaastatel juhtis missiooni kindral Paul Henrys (1919–1920), seejärel kindral Henri Niessel (1920–1921) ja kindral Charles Dupont (1921–1926).

Missiooni armee treenimise büroo juht kolonel Louis Faury

PRANTSUSE SÕJALINE MISSIOON POOLAS

Prantsusmaa sõjalise missiooni peamisi ülesandeid pidi täitma missiooni II büroo, mille kohustused hõlmasid tehnilise nõu andmist ja II büroo üldkoosseisu Poola armee sõjalistes küsimustes abistamist. Missiooni II büroo oli jaotatud sektsioonideks, mis tegelesid sõjaliste ja poliitiliste õppeprogrammide, propaganda, teabeteenistuse ja pressiküsimustega. Missioon oli lisaks huvitatud ka Punaarmee ja kodeerimisega seotud tegevusi puudutavatest küsimustest. Prantsusmaa sõjalisel missioonil oli Nõukogude-Poola sõjas võtmeroll. Missioon toetas vägesid lahingutegevuses ja toimetas Poola üksustele ka varustust. Ohvitserid esitasid rindel valitsevat olukorda kujutavaid sketše. Missiooni raportid hõlmasid teavet Punaarmee Varssavi lahingu järgse liikumise kohta. Prantsusmaa sõjalise missiooni tegevus aitas tagada Poola ja Prantsuse rahva ja armeede vahelised sõbralikud suhted. See rajas kindla aluse kahe riigi vahel 1921. aastal sõlmitud poliitilisele ja sõjalisele liidule.

Kindral Haller ja Prantsuse ohvitserid Poola armee 3. vintpüssidivisjoni esiväeosaga, 19. juuli 1919

Walki i tymczasowy pokój na froncie lwowskim

Wyparcie wojsk ukraińskich ze Lwowa w końcu listopada 1918 r. nie zakończyło walk na spornym obszarze Galicji Wschodniej. Zacięte walki z siłami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej trwały już na przełomie listopada i grudnia 1918 r., między innymi w rejonie Chyrowa. Trwał napór sił ukraińskich na Lwów. Miasto było blokowane i ostrzeliwane ogniem artylerii. Przedłużeniem frontu galicyjskiego był front wołyński. Na przełomie stycznia i lutego 1919 r. wojska polskie opanowały tam Włodzimierz Wołyński i Kowel. W drugiej połowie stycznia 1919 r., po okresie zaciętych walk, na froncie w Galicji Wschodniej zaznaczył się zastój. Trwał przejściowy rozejm wymuszony mediacją państw Ententy, będący m. in. rezultatem antybolszewickiej polityki aliantów i sprzyjaniu „białej” Rosji. Wojskami polskimi na froncie w Galicji Wschodniej dowodzili gen. Tadeusz Rozwadowski, a po nim gen. Wacław Iwaszkiewicz.

Generał Rozwadowski przemawia do wyróżnionych.
Biblioteka Śląska

Ofensywa na Wileńszczyźnie i w Galicji Wschodniej

Po wycofywaniu się sił niemieckich, na ziemie litewsko-białoruskie wkroczyły wojska bolszewickie. Obalony został rząd niepodległej Białorusi. Po opanowaniu Wilna proklamowano Litewsko-Białoruską SRR. W lutym 1919 r. wojska polskiego Frontu Litewsko-Białoruskiego rozpoczęły kontrofensywę. Na początku marca opanowano Słonim i Pińsk, a w kwietniu 1919 r. oddziały polskie wkroczyły do Wilna. W marcu 1919 r. Polacy odparli ofensywę ukraińską na Lwów i odrzucili wojska Ukraińskiej Armii Halickiej spod miasta. Przełom nastąpił w maju, kiedy wojska polskie, wsparte oddziałami Armii Polskiej z Francji, rozpoczęły ofensywę. Na Pokuciu przeciwko siłom ukraińskim walczyły także oddziały rumuńskie. Do połowy lipca wojska polskie zajęły cały obszar aż po Zbrucz. W listopadzie 1919 r. Ententa przyznała Polsce na 25 lat mandat nad Galicją Wschodnią. Dopiero z czasem status ten zastąpiło uznanie suwerenności II RP nad tym obszarem.

Generał Henrys i polscy oficerowie podczas hymnu na dworcu w Mińsku Litewskim,
marzec 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Powstania Śląskie

Konferencja Paryska 1919 r. nie rozstrzygnęła przynależności Górnego Śląska. Zakładano przeprowadzenie tam plebiscytu. Odpowiedzią śląskich Polaków stało się ogłoszenie strajku, po czym 17 sierpnia 1919 r. wybuchło I Powstanie Śląskie, które zostało szybko stłumione. Po wycofaniu wojsk niemieckich i przybyciu na Górny Śląsk oddziałów alianckich rozpoczęto przygotowania do plebiscytu. W napiętej atmosferze doszło do wybuchu 19/20 sierpnia 1920 r. II Powstania Śląskiego. Doprowadziło ono do opanowania 9 powiatów, a po tygodniu powstanie wygasło. 20 marca 1921 r. odbył się plebiscyt. Wskutek dopuszczenia doń osób spoza Śląska, ale tam urodzonych, w większości Niemców, za Polską opowiedziało się tylko 40,3 proc. wyborców. Wskutek nieko- rzystnego dla Polski podziału Śląska, w nocy z 2/3 maja 1921 r. wybuchło zwycięskie III Powstanie Śląskie. W jego wyniku Polska otrzymała 29 proc. obszaru, w tym tereny cenne gospodarczo, a także 46 proc. ludności obszaru plebiscytowego.

Mapa w wynikiem głosowania plebiscytu na Górnym Śląsku, 1921 r.
Muzeum Śląskie w Katowicach

Józef Rymer, pierwszy wojewoda śląski, podpisuje akt przekazania powiatu rybnickiego państwu polskiemu po zakończeniu podziału ziem
górnośląskich między Polską a Niemcami, 3 lipca 1922 r. Przyglądają się kontrolerzy powiatowi Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej
i Plebiscytowej na Górnym Śląsku – Włoch pułkownik Demetrio Asinari di Bernezzo i jego zastępca, francuski kapitan Lalanne

Bitwy o Dyneburg

W sierpniu 1919 r., po walkach na Białorusi, wojska polskie dowodzone przez gen. Edwarda Śmigłego-Rydza rozpoczęły działania w kierunku dorzecza Dźwiny. Na przeszkodzie była obsadzona przez Armię Czerwoną twierdza i węzeł komunikacyjny w Dyneburgu, głównym mieście Łatgalii, w dawnych Polskich Inflantach. 27 września 1919 r. do ataku ruszyła 1 Dywizja Piechoty Legionów, wspierana przez dwadzieścia francuskich czołgów. W dwudniowym boju Polacy opanowali Dyneburg, tracąc blisko 300 zabitych i rannych.

Generał Edward Śmigły-Rydz w towarzystwie oficera. w oddali widoczna panorama Dyneburga styczeń 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Bitwy o Dyneburg

W grudniu 1919 r. rząd Łotwy wystąpił do Polski z prośbą o pomoc w wyzwoleniu Łatgalii. Józef Piłsudski powierzył zadanie gen. Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi. Do „Akcji Zima” wyznaczono 30 tys. żołnierzy polskich i 10 tys. łotewskich. Walki z Armią Czerwoną toczyły się przy temperaturach do minus 30 stopni Celciusza.
3 stycznia 1920 r. Dyneburg został zdobyty, a do lutego wyzwolono całą Łatgalię. Braterstwo broni stało się fundamentem dobrosąsiedzkich relacji polsko-łotewskich.

Stanowisko karabinu maszynowego Hotchkiss wz. 1914 pod Dyneburgiem styczeń 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Polsko-Ukrainska ofensywa i zajęcie Kijowa

Po pokonaniu armii „białogwardyjskich” na początku 1920 r. Rosja bolszewicka przygotowywała się do rozprawy z Polską. W lutym utworzono Front Zachodni Armii Czerwonej. Aby uprzedzić zagrożenie, 21 kwietnia 1920 r. zawarty zo- stał układ pomiędzy rządem polskim a ukraińskim rządem atamana Symona Petlury. Konwencja wojskowa dotyczyła współdziałania armii ukraińskiej z Wojskiem Polskim. 26 kwietnia 1920 r. rozpoczęła się polsko-ukraińska wyprawa kijowska. Celem było utworzenie niepodległej Ukrainy, mającej być elementem polityki antybolszewickiej, a zarazem wymierzonej w imperialne tendencje Rosji. Jednym z celów wojskowych było sprowokowanie koncentracji sił bolszewickich na Ukrainie i ich rozbicie. 7 maja pierwsze oddziały polskie wkroczyły do ukraińskiej stolicy. Jednak wyprawa kijowska, wskutek niewystarczającego wsparcia na Ukrainie, nie spełniła swego celu politycznego.

Spotkanie atamana Semena Petlury i gen. Edwarda Śmigłego-Rydza
na dworcu w Kijowie, 10 maja 1920 r.

Ofensywa bolszewicka

Polskie siły, bez wyraźnego wsparcia ze strony ruchu Petlury, nie były w stanie rozbić wojsk bolszewickich na Ukrainie. Nie były też w stanie przerwać ich koncentracji na Białorusi. 14 maja rozpoczęła się tam wielka ofensywa Armii Czerwonej. Po przybyciu Pierwszej Armii Konnej Siemiona Budionnego również na Ukrainie rozpoczęła się ofensywa bolszewicka. 5 czerwca pod Samhorodkiem doszło do przerwania frontu. 10 czerwca wojska polskie opuściły Kijów. Do początku lipca na froncie ukraińskim Wojsko Polskie cofnęło się o 150-250 kilometrów. 4 lipca ruszyła, na kierunku wileńsko-warszawskim, nowa ofensywa bolszewicka. Trwał odwrót wojsk polskich. 10 lipca dowódca Frontu Zachodniego Armii Czerwonej Michaił Tuchaczewski wydał rozkaz uderzenia na Warszawę. Celem było rozbicie wojsk polskich i sforsowanie Wisły. 12 sierpnia 1920 r. oddziały Armii Czerwonej weszły w kontakt bojowy z siłami polskimi na przedmościu warszawskim.

Generał Tadeusz Rozwadowski podczas objazdu frontu pod Warszawą
sierpień 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Polsko-amerykańskie braterstwo broni

Ważną rolę w wojnie 1920 r. odegrali lotnicy amerykańscy, którzy poprzez udział w walkach o niepodległą Polskę widzieli spłacenie „honorowego długu” wobec narodu polskiego. Został on zaciągnięty w XVIII w. w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, toczonej przy wsparciu polskich ochotników: Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego. Śmiertelnie rannemu w 1779 r. Pułaskiemu w ostatnich dniach życia towarzyszył płk John Cooper, pradziadek Meriana Coopera, pomysłodawcy powołania jednostki wojskowej złożonej z amerykańskich pilotów dla wsparcia armii polskiej. Pochodzący z Florydy, porywczy idealista z wyobraźnią, znalazł poparcie dla swej idei u Józefa Piłsudskiego oraz gen. Tadeusza Rozwadowskiego, szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

Pomnik Kazimierza Pułaskiego w Waszyngtonie
Domena publiczna

7. Eskadra myśliwska im. Tadeusza Kościuszki

Werbunek do jednostki ochotników amerykańskich rozpoczął się latem 1919 r. w Paryżu. Prowadzili go Merian Caldwell Cooper (1893-1973) i Cedric Fauntleroy (1891-1963) – piloci z Amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego, który w 1918 r. walczył w Europie. Kontrakty dotyczące służby w Wojsku Polskim jako pierwsi podpisali: mjr Cedric Fauntleroy, kpt. Merian Cooper, por. George Crawford, por. Edward Corsi, por. Carl Clark, por. Kenneth Shrewsbury, ppor. Edwin Noble i kpt. obserwator Arthur Kelly. Zwerbowanych do jednostki 8 ochotników udających się do Polski pożegnał w dniu 26 sierpnia 1919 r. w paryskim Hotelu Ritz premier rządu polskiego Ignacy Jan Paderewski. Po przybyciu do Polski Amerykanie spotkali się z Józefem Piłsudskim w Belwederze (14 października 1919 r.), a następnie udali do Lwowa, gdzie weszli w skład 7. Eskadry Myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki. Pierwszym dowódcą eskadry został najstarszy rangą Fauntleroy, a jego zastępcą – Cooper.

Kapitan Ratomski Stanisław - pilot z 2 pułku lotniczego w Krakowie, przy samolocie Ansaldo A-1 Balilla, na którym odbył lot na trasie Kraków-Bukareszt.
Narodowe Archiwum Cyfrowe

Amerykanie w walce o niepodległą Polskę

Amerykanie początkowo szkolili polskich pilotów. W kwietniu 1920 r. Józef Piłsudski zgodził się przenieść ich na front galicyjski i włączyć do walki. Piloci wykonywali loty łącznikowe między Lwowem a Tarnopolem, a w czasie ofensywy polskiej na Kijów – loty rozpoznawcze i szturmowe. W ich trakcie stosowali nowatorską technikę ataku budzącą popłoch w szeregach armii bolszewickiej – ciągły ostrzał wzdłuż maszerującej kolumny wroga z bardzo małej wysokości. Duże zasługi oddali w starciach z Armią Konną Siemiona Budionnego w sierpniu 1920 r., nękając ją nalotami i zadając poważne straty w walkach w okolicy Lwowa. Podczas jednego z lotów w okolicy Równego na Wołyniu zestrzelono samolot kapitana Coopera. Pilot dostał się do niewoli sowieckiej, a następnie przeszedł przez kilka łagrów. Zbiegł z więzienia i przez Rygę wrócił do Polski w maju 1921 r. 10 maja 1921 r. Józef Piłsudski odznaczył podczas spotkania w Belwederze 9 lotników Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari, a 4 – Krzyżem Walecznych. 11 maja 1921 r. lotnicy amerykańscy zostali zdemobilizowani.

Ceremonia odznaczeń oficerów przez naczelnika państwa, Józefa Piłsudskiego krzyżem Virtuti Militarii V kl., od lewej: gen. Tadeusz Jordan Rozwadowski, gen. Stanisław Haller, płk. Tadeusz Piskor, płk. Cedric Errol Fauntleroy – dowódca 7. Eskadry Lotniczej im. T. Kościuszki, przed gmachem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego na pl. Saskim, 14 września 1920 r.
Narodowe Archiwum Cyfrowe

Bitwa pod Zadwórzem określana jako „polskie Termopile”, stoczona 17 sierpnia 1920 r. pomiędzy polskimi oddziałami obrońców Lwowa dowodzonymi przez kpt. Bolesława Zajączkowskiego a bolszewicką 1. Armią Konną pod dowództwem Siemiona Budionnego, zakończona polskim sukcesem i ogromnymi stratami (poległo 318 z 330 obrońców miasta) – obraz Stanisława Kaczora-Batowskiego z 1929 r.
Domena publiczna

Pamięć i legenda

W czasie wojny polsko-bolszewickiej w „Kościuszko Squadron” służyło 21 Amerykanów. Zginęło 3 lotników zza oceanu, por. Edmund Pike Graves – w czasie pokazu lotniczego we Lwowie 22 listopada 1919 r., kpt. Arthur H. Kelly – podczas lotu bojowego na szosie Łuck-Klewań 15 lipca 1920 r. oraz por. George MacCallum – w walkach o Lwów 31 sierpnia 1920 r. Wszyscy zostali pochowani na cmentarzu Obrońców Lwowa. II Rzeczpospolita pamiętała o bohaterskich Amerykanach. Czyn zbrojny lotników amerykańskich upamiętnił pomnik wzniesiony staraniem Związku Narodowego Polskiego z Chicago na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, uroczyście odsłonięty 30 maja 1925 r. W 1930 r. Leonard Buczkowski nakręcił film batalistyczny „Gwiaździsta Eska- dra” opowiadający o walce w latach 1919-1921 po stronie polskiej grupy amerykańskich pilotów. Jego kopie nie zachowały się, zostały prawdopodobnie zniszczone lub wywiezione w 1945 r. przez Armię Czerwoną.

Order Virtuti Militari przyznany przez Józefa Piłsudskiego Merianowi Cooperowi.
The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Coop

Uroczystości ku czci lotników amerykańskich poległych w obronie Polski. Składanie wieńca pod pomnikiem we Lwowie. W 1. rzędzie 1. od prawej stoi generał Jan Thullie – szef sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego „Lwów”, od 23.08.1920 r. dowódca sztabu Frontu Południowego w wojnie polsko-bolszewickiej, 1926 r.
The Józef Piłsudski Institute Archives in America, the Legacy of Merian Cooper

Powojenne losy amerykańskich bohaterów

Współorganizator Eskadry Kościuszkowskiej i jej pierwszy dowódca Cedric Fauntleroy 10 maja 1921 roku, na własną prośbę, został zwolniony ze służby w Wojsku Polskim. W uznaniu wybitnych zasług awansowano go do stopnia pułkownika. Po powrocie do USA współpracował na rzecz Polski z Ignacym Janem Paderewskim i środowiskami polonijnymi. Był jednym z założycieli Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku, instytucji działającej do dzisiaj i zajmującej się promocją nauki oraz kultury polskiej w USA.
Merian Cooper po powrocie do ojczyzny został dokumentalistą i reżyserem filmowym w Hollywood. Ogromną popularność przyniósł mu film King Kong (1933 r.), w którym Cooper zagrał rolę pilota samolotu atakującego wielką małpę. Podczas II wojny światowej wspierał Polaków i utrzymywał kontakty ze środowiskami polskimi, w tym ze słynnym Dywizjonem 303 w Anglii, który kontynuował tradycje Eskadry Kościuszkowskiej.

Plakat z najsłynniejszej produkcji hollywoodzkiej Coopera, filmu: King Kong z 1930 r.
Domena publiczna

Rozkaz do Bitwy Warszawskiej

Ogólna koncepcja rozegrania Bitwy Warszawskiej była rezultatem przemyśleń Józefa Piłsudskiego. dyskusji z szefem Sztabu Generalnego gen. Tadeuszem Rozwadowskim. Zakładał on oskrzydlenie od południa wysuniętych na zachód wojsk Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. Główne zadanie miała wykonać armia manewrowa. Jako miejsce jej koncentracji przewidziano rejon za wpadającą do Wisły, koło Dęblina, rzeką Wieprz. Jeszcze 6 sierpnia wydano rozkaz do bitwy.
Doradca szefa Sztabu Generalnego, francuski generał Maxime Weygand, którego obserwacje brane były pod uwagę przy opracowywaniu planu, z wielkim taktem wspominał: „Moja rola, jak też rola oficerów z Misji Francuskiej, ograniczyła się do wypełnienia kilku braków w szczegółach wykonania. Współpracowaliśmy z najlepszą chęcią w tym zadaniu. Nic ponadto. To bohaterski naród polski sam siebie uratował”.

General Tadeusz Rozwadowski.
Narodowe Archiwum Cyfrowe

Bitwa Warszawska – dzień pierwszy

Rankiem, 13 sierpnia 1920 r., wojska bolszewickie, realizując dyrektywę Michaiła Tuchaczewskiego, rozpoczęły uderzenie, którego celem było zdobycie Warszawy. W tym celu planowano forsowanie w kilku miejscach linii Wisły. Jeszcze rano miało miejsce nieudane uderzenie wojsk bolszewickich na położony na północny wschód od Warszawy Radzymin. Wieczorem oddziałom Armii Czerwonej udało się jednak przełamać polską obronę, zdobyć Radzymin wedrzeć w polskie ugrupowanie. Dało to początek trzydniowym krwawym walkom o Radzymin, które przeszły do legendy Bitwy Warszawskiej. 13 sierpnia, rano, marszałek Józef Piłsudski rozpoczął pracę w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza w pałacu Czartoryskich w Puławach, przygotowując zaplanowane wcześniej uderzenie. Osobiście nadzorował koncentrację grupy manewrowej. To jej uderzenie miało za kilka dni zadecydować o zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej, ale także o losie Polski i Europy.

Druty kolczaste na przedpolu Warszawy sierpień 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Bitwa Warszawska – dzień drugi

Trwały walki na północ, północny-wschód i wschód od stolicy Polski. Rano wojskom bolszewickim udało się poszerzyć wyłom na północny wschód od Warszawy, przez opanowanie Majdanu, Leśniakowizny i Ossowa. W kontrataku pod Ossowem poległ, towarzyszący w ataku żołnierzom, kapelan 236 Ochotniczego Pułku Piechoty ks. Ignacy Skorupka. Nad Wkrą, na północny-wschód od Modlina, wojska bolszewickie przygotowywały się do forsowania Wisły i obejścia Warszawy od północy i zachodu, co było nawiązaniem do manewru wojsk carskich z czasów polskiego powstania narodowego z 1831 r. By zapobiec przegrupowaniu sił Armii Czerwonej na zagrożone przedmoście praskie, wojska polskiej 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego rozpoczęły działania na północny-wschód od Modlina. Znajdujące się dalej na północ wojska bolszewickie rozpoczęły walki o forsowanie Wisły w rejonie między Nieszawą a Włocławkiem. Tego dnia z Warszawy do Poznania ewakuowała się część urzędów i poselstw zagranicznych.

Gen. Jan Rządkowski na froncie pod Radzyminem, sierpień 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Bitwa Warszawska – dzień trzeci

Od rana ciężkie walki toczyły się nad rzeką Wkrą. Mimo lokalnych kryzysów wojsk polskich, uderzenia Armii Czerwonej zostały powstrzymane. Duże znaczenie miał wypad 8. Brygady Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego na tyły wojsk bolszewickich, na Ciechanów. W pierwszym rzucie do ataku ruszył 203 Pułk Ułanów majora Zygmunta Podhorskiego. Zaatakowano Sztab 4. Armii bolszewickiej, który, po spaleniu dokumentów i radiostacji, wycofał się na wschód. Utrata radiostacji, służącej do utrzymywania łączności pomiędzy wojskami a dowództwem, miała dla Armii Czerwonej fatalne następstwa. Pozwoliło to między innymi ocalić zagrożoną uderzeniem z północy i północnego-zachodu 5. Armię gen. Władysława Sikorskiego broniącą rejonu Modlina. Istotny przełom zaznaczył się na przedmościu praskim, gdzie 15 sierpnia wieczorem, po trzech dniach zaciętych walk, udało się ostatecznie wyprzeć oddziały Armii Czerwonej z Radzymina.

Członkinie Białego Krzyża przygotowują paczki dla żołnierzy na froncie. Warszawa, 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Bitwa Warszawska – dzień czwarty

Kontynuowane były ciężkie walki na odcinku polskiej 5. Armii gen. Sikorskiego nad rzeką Wkrą, a także na przedmościu praskim. Wojska bolszewickie, związane w walkach z obrońcami Warszawy, nie były w stanie szybko reagować na zmieniającą się sytuację. Wydarzenia decydujące dla losów Bitwy i całej wojny polsko-bolszewickiej rozegrały się w rejonie Dęblina. 16 sierpnia o świcie rozpoczęło się, przyspieszone w stosunku do pierwotnego planu, polskie kontruderzenie znad rzeki Wieprz. Wojska polskiej grupy manewrowej, 5. dywizji piechoty i brygady kawalerii, pod osobistym dowództwem Naczelnego Wodza marszałka Józefa Piłsudskiego, łatwo przerwały cienką linię bolszewickiej Grupy Mozyrskiej. Szybko wyszły na dalekie tyły wojsk nieprzyjaciela, uwikłanych w walki pod Warszawą, zagrażając im odcięciem, a w perspektywie całkowitym unicestwieniem.

Żołnierze polscy na froncie pod Warszawą podczas odpoczynku, sierpień 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Bitwa Warszawska – dzień piąty

Trwał pościg wojsk polskiej grupy manewrowej za uchodzącymi oddziałami Armii Czerwonej. Włączyły się do niego wojska z przedmościa praskiego. Wieczorem wojska polskie, uderzające znad Wieprza, dzięki ogromnemu wysiłkowi polskiej piechoty, dotarły do szosy Warszawa – Mińsk Mazowiecki– Brześć. Oznaczało to przecięcie głównej linii zaopatrywania i ewakuacji wojsk bolszewickich. Jedyną szansą sił Armii Czerwonej na uniknięcie całkowitej katastrofy było pospieszne wycofywanie się w kierunku północno-wschodnim. Na północy, pod Płońskiem, grupa jazdy płk. Gustawa Dreszera i garnizon Płońska zmusiły do odwrotu dwie dywizje Armii Czerwonej, zdezorientowane wskutek przerwania łączności. Na południu kraju bolszewicka 1. Armia Konna Siemiona Budionnego, nie wiedząc jeszcze o klęsce pod Warszawą, kontynuowała marsz na Lwów, krwawo tłumiąc próby oporu.

Odpoczynek żołnierzy przy ognisku po odparciu bolszewików spod Warszawy, sierpień 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Bitwa Warszawska – finał

Dopiero 18 sierpnia 1920 r. Sztab Armii Czerwonej i dowódca Frontu Zachodniego, Michaił Tuchaczewski, uzyskali informacje o klęsce pod Warszawą. Rezultatem były dyrektywy o wycofaniu wojsk z linii Wisły. O dezorientacji Armii Czerwonej świadczy podjęta jeszcze 18 sierpnia próba opanowania mostu na Wiśle w Płocku przez siły 4. Armii i Korpus Konny Gai Gaja. Obrońcy Płocka utrzymali most mimo strat. Na innych odcinkach frontu na Mazowszu oddziały Armii Czerwonej kontynuowały odwrót, z wykorzystaniem wymuszonego przejścia przez Prusy Wschodnie. Odparta spod Warszawy Armia bolszewicka została ostatecznie rozgromiona w bitwie nad Niemnem, we wrześniu 1920 r. Walki w wojnie polsko-bolszewickiej przerwały zagony polskiej kawalerii, aż do wstrzymania działań bojowych w październiku 1920 r. Wojnę zakończyło podpisanie traktatu pokojowego 18 marca 1921 r. w Rydze.

Ładowanie taśm amunicyjnych przez ludność cywilną. Nasielsk sierpień 1920 r.
Wojskowe Biuro Historyczne

Pomniki Bitwy Warszawskiej

Bitwa Warszawska zajmuje ważne miejsce w zbiorowej pamięci Polaków. Miejscem czci są cmentarze, gdzie w indywidualnych i bratnich mogiłach spoczywają polscy uczestnicy Bitwy. Należą do nich cmentarz wojskowy na Powązkach w Warszawie, cmentarze w Radzyminie, Ossowie, Modlinie i dziesiątkach innych miejsc. Liczne są pomniki bohaterów, jak marszałka Józefa Piłsudskiego czy ks. Ignacego Skorupki. W miejscowości Ossów znajduje się Park Kulturowy-Ossów-Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 r., a w nim m.in. pawilon ekspozycyjny im. gen. Tadeusza Rozwadowskiego oraz szkoła-Pomnik Pamięci Bohaterów Bitwy Ossowskiej 1920 r. im. ks. mjr. Ignacego Skorupki.
Pomniki i tablice rozsiane są na całym obszarze dawnej bitwy, w Radzyminie, Modlinie, Puławach, Ciechanowie, czy Płocku.
W roku 2020, ogłoszonym Rokiem Bitwy Warszawskiej, rozstrzygnięto konkurs na projekt pomnika Bitwy. Stanie on w stolicy, przy Placu na Rozdrożu. Będzie to 23 metrowy obelisk, mający wyrażać ideę odwrócenia w 1920 r. biegu historii dzięki czynom i odwadze Polaków.

Pomnik poległych na cmentarzu wojskowym na Powązkach, w Warszawie.
Fot. M. M. Grąbczewska

Odwiedź nas